Hanlıklar - Kaşgar-Turfan Hanlığı (Çağatay Hanlığı)

Çağatay Hanlığı
MsXLabs.org & Temel Britannica

Sponsorlu Bağlantılar

Çağatay Hanlığı, Cengiz in oğlu Çağa­tay'ın (1185-1241) kurduğu, Maveraünnehir' den Doğu Türkistan'a kadar uzanan toprak­larda 1227-1370 yılları arasında varlığını sür­dürmüş bir devlettir. Başlangıçta Moğol Bü­yük Kağanlığı'na bağlı iken Algu (Aluğu) döneminde (1261-66) bağımsızlığını kazanma­ya başlamış, Duva döneminde (1291-1306) tam anlamıyla bağımsız bir devlet olmuştur.
Moğol devlet geleneğine göre Cengiz fethettiği toprakları daha sağlığında oğulları arasında paylaştırmıştı. Çağatay da babasının 1227'de ölümünden sonra kendisine verilen topraklan büyük kağan olan ağabeyi Ögedey'e bağlı olarak yönetti. Çağatay yeni fetihle­re girişmedi. Göçebe geleneklere bağlı olarak yaşadı. Moğoilar'ın temel kanunu yasa'yı en iyi bilen kişi olması dolayısıyla bütün Moğol beylerinden büyük saygı gördü. Ama Çağa­tay'ın 1241'de ölümünden sonra çocuklan ve torunları Moğol büyük kağanlarıyla sürekli mücadele içine girdiler. Çünkü Moğol büyük kağanları da Çağatay'ın yönettiği topraklara egemen olmak istiyorlardı. Sonunda Çağatay' ın torunu Algu rakiplerini 1261'de yenerek egemenliğini herkese kabul ettirdi. Harezm, Batı Türkistan ve Afganistan'ı da ele geçiren Algu'dan sonra da taht kavgası sürdü. Duva döneminde tam olarak bağımsızlığını kazanan Çağatay Hanlığı Kebek döneminde (1318-26) en güçlü çağını yaşadı. Kebek aynı zaman­da kendi adına para basan ilk Çağatay hü­kümdarıdır. İslam dinini kabul eden ilk Çağa­tay hükümdarı da Kebek'in 1326-34 yılları arasında hüküm süren kardeşi Tarmaşirin'dir. Çağatay hükümdarları daha önce Şaman di-nindeydiler. Tarmaşirin'den sonra devlet do­ğu ve batı olarak ikiye bölünmüşse de 1359-70 yılları arasında hüküm süren son büyük Ça­ğatay Hükümdarı Tuğluk Timur batı böl­gesini yeniden denetimi altına almayı ba­şarmıştı. Ama oğlu Türkistan Valisi İlyas Hoca'ya vezir ve danışman olarak atadığı Timur kendisine baş kaldırarak 1370'te yöne­timi ele geçirdi (bak. Timur). Hanedanın batı kolu Timur İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra, 15. yüzyılda bir süre daha Maveraünnehir'e egemen oldu. Doğu kolu ise Yedisu ve Tanm bölgesinde, sonralan da Turfan'da 17. yüzyıl sonlanna kadar varlığını sürdürdü.
Çağatay Hanlığı hanedanı bakımından bir Moğol devleti olmakla birlikte, yayıldığı geniş alanda büyük ölçüde Türk nüfus barındırmış­tı. Bu Türkler'in konuştuğu dile de Çağatayca ya da Çağatay Türkçesi denmiştir. Çağatay Hanlığı egemen olduğu topraklarda ekono­mik bakımdan değişim ve canlılık yaratama­mış, daha önce bu bölgede egemen olan Karahanlılar döneminde tarımda ve ticarette görülen gelişmeler bile göçebeliğe, dolayısıyla hayvancılığa bağlılık yüzünden büyük ölçüde yavaşlamıştır.

Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi&MsXLabs

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Çağatay Hanlığı, Moğol hükümdarı Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın adını taşıyan Türkleşmiş Moğol devlettir.
Cengiz Han ölmeden önce topraklarını oğulları arasında paylaştırmıştı. Yıktıkları Kara Hıtay'ın toprakları olan Kaşgar civarı ile Maveraünnehir'in büyük bölümünü Çağatay’a vermişti. Çağatay'ın bu topraklarda 1227’de kurduğu devlet 1370’e değin varlığın sürdürdü. Çağatay Han, önce ağabeyi Cuci Han ve ardından babası ölünce hanedanın en yaşlı üyesi oldu. Buna karşın kardeşi Ögeday’in kaan (büyük han) olmasına karşı çıkmadı ve topraklarını ona bağlı kalarak yönetti.
Çağatay Han'ın 1241'de ölümünden sonra Çağatay Hanlığı merkezi Moğol devletine karşı mücadeleye girişti. Çağatay'ın torunu Algu, Kubilay Han ile Arik Böge arasındaki taht mücadelesinin yol açtığı iktidar boşluğundan yararlanarak Harezmşahlar, Batı Türkistan ve Afganistan'ı da sınırlarına kattı. 1266’da tahta çıkan Mübarekşah, İslam dinini kabul eden ilk Çağatay hanı oldu. Ondan önceki Çağatay hükümdarları Şamanizm inancını benimsiyorlardı.
Çağatay Hanlığı en parlak dönemini Kebek Han’ın yönetiminde (1318-26) yaşadı. Kebek Han göçebe hayatını bırakıp Karesi'de sarayı yaptırarak yerleşmiş, Çağatay ekonomisi gelişmiş ve ilk Çağatay parası Kebek[1]i basıldı. Bu yerleşme ve şehirlileşme ile birlikte din açısından İslamlaşma ve dil açısından Türkleşme yaşanmıştır. Ancak bu durum boylar arasındaki siyasi çatışmanın sebebi yaratılmıştır.
Aslında Çağatay Han döneminde İslam'ın dinî alışkanlıkları yasaklanmıştır. Fakat Kara Hülâgu'den sonraki Hanlar Orta Asya'nın çoğunluğunu oluşturan müslümanlara barışık davranmaya başlamıştır. Mübarek Şah müslüman olduysa da kendisinden sonraki Hanlar Kebek Han'a kadar Budist idi. Moğol Hanların ciddi İslamlaşması ise Tarmaşirin'nin İslam'ı kabul etmesinden sonra yaşanmıştır.
Bu dönemde Maveraünnehir'de oturan ve kent kültürüne alışarak Türkleşmiş Batı Çağatay Hanlığı bünyesindekiler kendineline "Çağataylı" olarak hitap etmeye başlamıştır. Bu dince İslamleşmiş dilce Türkçeleşmiş "Çağataylı"lar bazı tarihçişler tarafından Çağatay Türkleri ve kullandıkları dili de Çağatayca olarak adlandırılmaktadır.
Bu "Çağataylı"lara karşın doğuda İli vadisi ve Tanrıdağı kuzeyinde göçebe hayvancılığını sürdürmüş boylar kendilerine "Moghul (Moğol)" olarak hitap ederek Moğol kültürününden gururu duymaya devam etmişler ve Moğolluğunu yitirmiş "Çağataylı"lara "Karaunas (Melez)" diyerek aşağılamıştır. "Çağataylı"lar ise "Moghul"lara "Çete" diyerek aşağılamıştır.
Bu durumda Tarmaşirin'den sonraki Çağatay Hanlığı, Duva Han'ın oğullarının güç mücadelesinin sahnesi olmuş ve 1340'dan sonra Pamir Dağlarının doğusunu yöneten Doğu Çağatay Hanlığı ile batısını yöneten Batı Çağatay Hanlığı olmak üzere ikiye bölünmüştür.
Doğuda tahta çıkan Tuğluk Timur (1359-70) batı bölgesini ele geçirerek Çağatay topraklarını yeniden birleştirdi. Çağatay Hanlığı Altıshahr[2] (Yarkand Hanlığı), Moghulistan ve Uyguristan gibi üç bölgeden oluşmuştur.
Bu sırada Doğu Çağatay kökenli Barlas boyundan Timur, hanlık için bir tehlike olarak belirmeye başlamıştı. Çağatay Hanlığı’na bağlı Semerkant emirinin hizmetinde bulunan Timur, önce Semerkant’ı, sonra Çağatay topraklarını ele geçirdi.
Çağatay Hanlığı böylece yıkılmasına karşın, Çağataylılar 17. yüzyıl sonlarına kadar varlıklarını sürdürdüler.

Cengiz Han'ın ölümünden ve imparatorluğunun parçalanmasından sonra, Cengiz Han'ın oğlu Çağatay'ın payına düşen bölgelerde kurulan devlet (1227). Cengiz'in ölümünde oğlu Çağatay'ın payına Doğu ve Batı Türkistan düştü. Çağatay, önceleri Moğolistan'daki büyük Moğol Hanlığı'na bağlı olarak bu bölgelerde hüküm sürdü. Ancak oğulları zamanında bağımsız bir devlet oluştu. Çağatay'ın soyundan gelen hanlar, Timur'a dek bağımsızlıklarını koruyabildiler. Timur, Çağatay soyundan gelen hanları ortadan kaldırmadı, ancak tüm yönetsel ve askerî yetkileri ellerinden aldı.

Çağataylılar (1227 -1370)

Cengiz'in ölümünden sonra oğlu Çağatay Han adına Beşbalıg'dan Ceyhun'a uzanan Türkistan'ın tamamını içine alacak şekilde Çağatay Hanlığı kurulmuştur. Çağatay Hanlığı'nın en parlak dönemi, otuz yıllık istikrarlı bir yönetim gösteren Duva Han ( 1277-1307) dönemidir. Duva Han'dan sonra gelen hanlar döneminde yine devletin kuruluşundan beri süregelen meseleler devam edecektir. Mübarek Şah (1251-1261) Müslüman olan ilk Çağatay hanıdır. Kazan Timur Halilullah Han (1340- 1345)'dan sonra Çağataylılar içinde Müslüman olmayan kalmayacaktır.
Başkentin Maveraünnehir 'de Karşı şehrine nakledilmesinden sonra idarede İslâm tesiri iyice artmıştır. Kazan Timur'un ölümünden sonra (1345) devletin dizginleri emirlerin eline geçmiştir. Böylece merkezin gücü büsbütün zayıflamış, başta Çağatay soyundan bir han bulunmakla beraber emirler bunları istedikleri gibi yönlendirmişlerdir. Tuğluk-Timur Han'ın zamanında, hanlık bir ara kendini toparlar gibi olmuşsa da bu durum Timur'un devletini kurmasına kadar (1370) devam etmiştir . Türkistan' da konuşulan dil Çağatay Hanlığı ile ilgili olarak Çağatay Türkçesi diye anılmaktadır.

Kaynak