Arama

Fiil (Eylem)

Güncelleme: 7 Ocak 2014 Gösterim: 15.052 Cevap: 5

Cevap Yaz

asla_asla_deme

VIP Never Say Never Agaın

18 Ekim 2008 Mesaj #1

VIP Never Say Never Agaın

Fiil (Eylem)
MsXLabs.org & Temel BritannicaDilbilgisiyle ilgili bir terim olarak varlıkların yaptığı her türlü eylemi bildiren bir sözcüktür. Eylem bir iş, bir kılış olabileceği gibi o varlıkla ilgili bir oluş da olabilir. Cümlede temel sözcük durumunda olan ve "yüklem" görevi yapan fiil için olup biteni anlatan sözcük de diyebiliriz . Her fiilde "eylem" kavramıyla "zaman" ya da "tarz" ve "kişi" kavramları kaynaşmış durumdadır. Başka türlü söylersek bir fiil belirli ya da belirsiz bir kişi tarafından bir zamana ya da tarza bağlı olarak yapılan bir eylemi bildirir.

Sponsorlu Bağlantılar

Örneğin "çektim" ve "işlemeliyiz" fiilleri eylem, zaman, tarz ve kişi kavramlarını içermektedir.
* Eylem:

çek-
işle-

* Zaman: -ti (geçmiş zaman)

* Tarz: -meli (eylemin yapılmasındaki gereklilik)

* Kişi:

-(i)m (ben, birinci tekil kişi)
-(y)iz (biz, birinci çoğul kişi)

Bir fiil zaman ya da tarz ve kişi bildirecek biçimde söylenmişse buna "çekimli fiil" diyoruz. Herhangi bir yerde rastladığımız ve anlamını bilemediğimiz bir fiili cümlede kullanıldığı biçimiyle çekimli olarak sözlüklerde bulamayız.

Yukarıdaki "çektim" ve "işlemeliyiz" fiillerini sözlükten bu biçimleriyle aramayız. Bunlardaki zaman ya da tarz ve kişi eklerini attıktan sonra geriye kalan "çek-" ve "işle-" kök ve gövdesine "-mek" ekleri getirerek onları mastar biçimine sokar ve sözlükten de "çekmek" ve "işlemek" diye ararız.

Fiillerde Kişi
Her fiilde o eylemi yapan ya da yapması gereken bir kişi ya da varlık bulunması zorunludur. Fiillerde üç kişi vardır:
* Birinci kişi: Konuşan ya da söz söyleyen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul)
* İkinci kişi: Kendisine söz söylenen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul)
* Üçüncü kişi: Kendisinden söz edilen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul). Fiilerde kişiler şöyle sıralanır:

* Ben: Birinci tekil kişi
* Sen: İkinci tekil kişi
* O: Üçüncü tekil kişi
* Biz: Birinci çoğul kişi
* Siz: İkinci çoğul kişi
* Onlar: Üçüncü çoğul kişi

Yukarıda sıralanan kişi zamirleri, fiillerde birtakım ekler biçiminde yer alır ve genellikle de sözcüğün en sonunda bulunur. Çalışacak-sın, oturmalı-(y)/z, yürüsün-/er.

*****

Fiillerde Kip

Fiillerin ifade ettiği zaman ya da tarz bakımından aldığı biçimlere genel olarak "kip" adı verilir. Fiil kipleri genel olarak ikiye ayrılır.
Bildirme (Haber) Kipleri. Zaman kavramı içeren kipler o eylemin yapıldığını, yapılmakta olduğunu, yapılacağını bildirir. Bu özelliklerinden dolayı bunlara "bildirme (ya da haber) kipleri" adı verilir.

1. Belirli geçmiş zaman (-dili geçmiş): Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan önce
yapıldığını ve konuşan kişinin eylemin yapıldığını kesin olarak bildiğini bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna ve ünsüzler benzeşmesine göre -di eki getirilerek yapılır:
Başla-dı-m
Çek-ti-n
Gör-dü
Yaklaş-tı-k
Oku-du-nuz
Bak-tı-lar

2. Belirsiz geçmiş zaman (-miş'li geçmiş): Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan önce yapıldığını ve konuşan kişinin eylemin yapıldığını kesin olarak bilmediğini ya da bir
başkasından duyduğunu bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -miş eki
getirilerek yapılır:
Ver-miş-im
Vurul-muş-sun
Gör-müş
Bak-mış-ız
İşit-miş-siniz
Gül-müş-ler

3. Şimdiki zaman: Söz konusu eylemin sözün söylendiği anda yapılmakta olduğunu ya da o an yapılmaya başlanacağını bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna aykırı
olarak -yor ya da -(i)yor eki getirilerek yapılır:
Gel-(i)yo/-rum
Oku-yor-sun
Gez-(i)yor
Yüz-(ü)yor-uz
Dinli-yor-sunuz

4. Gelecek zaman: Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan sonra yapılacağını ya da
konuşan kişinin eylemi yapma amacında olduğunu bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -ecek eki getirilerek yapılır:
Çalış-acağ-ım
Sil-ecek-sin
Duy-acak
Gizlen-eceğ-iz
Unut-acak-sınız
Geç-ecek-ler

5. Geniş zaman: Söz konusu eylemin başlayıp devam ettiğini, gelecekte de devam edeceğini bildirir. Geniş zamanda geçmiş, gelecek ya da şimdiki zaman sınırlaması yoktur. Fiil kök ya da gövdelerine -r, -(i)r. -(e)r ekleri getirilerek yapılır:
Anlat-(ı)r-ım
Gel-(i)r-sin
Gez-(e)r
Aç-(a)r-ız
Unut-(u)r-sunuz
Yürü-r-ler.

*****
Dilek Kipleri
Bir eylemin yapılmasıyla ilgili istek ya da niyeti anlatan "dilek kiple-ri"nde ise açık ve belirli bir zaman kavramı yoktur. Eylemle ilgili tarzı ortaya koyarlar.

1. Gereklilik: Söz konusu eylemin yapılması gerektiğini anlatır. Fiil kök ya da gövdelerine
ünlüler uyumuna göre -meli eki getirilerek yapılır:
Bak-malı-yım
Yüz-meli-sin
Otur-malı
Ge-tir-meli-yiz
Kır-malı-sınız
Yürü-meli-ler

2. İstek: Söz konusu eylemin yapılmasındaki isteği, niyeti anlatır. Fiil kök ya da gövdeleri-
ne ünlüler uyumuna göre -e eki getirilerek yapılır:
Sil-e-yim
Dokun-a-sın
Oku-(y)a
Gör-e-lim
Bil-e-siniz
İste-(y)e-ler.

3. Dilek-Şart: Söz konusu eylemin yapılması dileğini ya da bir eylemin yapılmasının başka bir eylemin yapılması için şart olduğunu anlatır. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -se eki getirilerek yapılır:
Bak-ça-m
Yürü-se
Kalk-sa-k
Bak-sa-nız
Gel-se-ler

4. Emir: Söz konusu eylemin yapılmasını emreder. Emir kipinin belirli bir eki yoktur. Ayrıca birinci tekil ve birinci çoğul kişiler de kendi kendilerine emir veremeyecekleri için çekimlenmez:
Bak
Otursun
Düşün-üz (ya da Düşün-ünüz)
Kalk-sın-lar.

*****
Fiillerde Olumluluk, Olumsuzluk ve Soru

Fiille anlatılmak istenilen iş, kılış ya da oluşun yapıldığını bildiren ya da anlatan fiillere "olumlu", yapılmadığını bildiren ya da anlatan fiillere "olumsuz" fiiller denilir. Fiillerin olumsuz biçimleri kök ve gövdelere kip eklerinden önce ünlüler uyumuna göre -me eki getirilerek yapılır: Gör-me-di-m, bak-ma-dı-m.

* İnsanlar birbirlerini severler (olumlu).

* Sınıfın kapısı açıldı (olumlu).

* Camı siz kırmadınız (olumsuz).

* Bugün sizi aramayacağım (olumsuz). Fiillerin soru biçimi ise, anlatılmak istenilen iş, kılış ya da oluşun yapılıp yapılmadığını öğrenmek için kullanılır. Soru biçimi, mi soru edatının, ünlü uyumuna göre fiillere getirilmesiyle yapılır. Soru edatı kendinden önceki sözcükten her zaman ayrı yazılır.

* Okumuş mu?

* Bakacak mıyız?

* Görüldü mü?

*****

Ek Fiil

İsim soylu sözcüklere eklenerek onların cümlede yüklem görevi yapmalarını sağlayan eklere ek fiil denir. Ek fiillerin bunun dışında bildirme ve dilek kiplerine eklenerek bileşik zamanlı fiiller yapma görevi de vardır. Başlıca ek fiiller şunlardır:

-idi (-di) (geniş zaman),
-imiş (-miş) (geçmiş zaman),
-ise (se) (belirsiz geçmiş zaman),
-dir (şart).

* Önümüze çıkan ırmak idi.

* Bahçede koşan çocuk-muş.

* Telefona çıkan çocuk Ali imiş.

* Kardeşim okulda çok başarılı-(y)mış.

* Öğrenci-(y)sek derslerimize çalışmalıyız.

* Burası çok karanlık-tır.

* Kapıyı çalan biz-iz.

*****

Bileşik Zamanlı Fiiller

Bileşik zamanlı fiiller iki zaman ya da bir zamanla bir tarz kavramı taşıyan fiillerdir. Bileşik zamanlı fiiller hikâye, rivayet ve şart olmak üzere üç çeşittir.

Hikâye Bileşik Zamanı
Geçmişte görülen eylemleri, sözün söylendiği anda hikâye etmekte kullanılır. Bildirme ve dilek kiplerinin (emir dışında) üçüncü tekil kişi çekimlerine ünlüler uyumuna ve ünsüzler benzeşmesine göre -idi ya da -di ek fiili getirilerek yapılır.
Ge\di-(y)di-m (belirli geçmiş zamanın hikâyesi).
Bakıyor-dw-n (şimdiki zamanın hikâyesi) Yürüyecek-n (gelecek - zamanın - hikâyesi)
Konuşmuş-f«-k (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
Söylemeli-(v)f//-niz (gerekliliğin hikâyesi) Dursa-fvMz-lar (dilek-şartın hikâyesi) Rivayet

Bileşik Zamanı
Bildirme ya da dilek kipleriyle ilgili (belirli geçmiş ve emir dışında) eylemleri başkasından işitmiş gibi anlatmada kullanılır. Rivayet bileşik zamanı üçüncü tekil kişi çekimlerine -imiş ya da -miş ek fiili ünlüler uyumuna göre getirilerek yapılır.
Gülüyor-muş-um (şimdiki zamanın rivayeti)
Kızmış-sın (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)

Bakacak-mış (gelecek zamanın rivayeti)
Ge\ir-miş-iz (geniş zamanın rivayeti)
Çalışsa-(y)mış-sınız (dilek şartın rivayeti)
Kalkmalı-(y)mış-lar (gerekliliğin rivayeti)

Şart Bileşik Zamanı
Yalnız bildirme kipleriyle ilgili eylemleri başka bir eylem ya da ev-lemlerin yapılmasına şart olarak göstermede kullanılır. Dilek kiplerinin şart bileşik zamanı yoktur. Üçüncü tekil kişilere ünlüler uyumuna göre -ise ya da -se ek fiili getirilerek yapılır.

Oturdu-(y)sa-m
Gelmiş-se-n
Duruyor-sa
Alacak-sa-k
Sever-se-niz

*****

Fiillerin Yapısal Özellikleri

Fiiller yapılarına göre "basit (kök durumunda) fiiller", "türemiş (gövde durumunda) fiiller" ve "bileşik fiiller" olmak üzere üçe ayrılır.

Basit Fiiller
Herhangi bir yapım eki almadan kullanılan kök durumundaki fiillerdir:
Yaz-mak,
otur-mak,
çürü-mek,
gez-mek.

Türemiş Fiiller
İsim ya da fiil soylu sözcüklere yapım ekleri getirilerek türetilen fiillerdir:
Baş-la-mak,
akıl-lan-mak,
bir-leş-mek,
boş-an-mak,
su-sa-mak,
ben-in-mek.

Bileşik Fiiller
İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Üç çeşit bileşik fiil vardır:
1.Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller: Boy ölçüşmek; etekleri tutuşmak; kafası kızmak; yüzü kızarmak. Bu tür bileşik fiillerden pek çoğu deyim olarak da kabul edilebilir.
2. Kurallı Bileşik Fiiller: Bu tür bileşik fiillerin dört ayrı çeşidi vardır. Birleştiği fiile gücü yetme, başarma anlamı katan ve bilmek fiili ile elde edilenlere "yeterlik fiilleri" (gelebilmek, baka-bilmek, otura-bilmek); tezlik, kolaylık, beklenmezlik gibi anlamlar katan ve ivermek fiili ile elde edilenlere "tezlik fiilleri" (koş-uvermek. kal-ıvermek); sürerlik anlamı veren ve durmak, kalmak, gelmek, gitmek fiilleriyle elde edilenlere "sürerlik fiilleri" (gi-de-durmak. baka-kalmak, süre-gelmek. ola-gitmek); az kalma, yaklaşma anlamları katan ve yazmak fiiliyle elde edilenlere "yaklaşma fiilleri" (düşe-yazmak. kırıla-yazmak) adı verilir.
3. Yardımcı Fiillerle Kurulan Bileşik Fiiller: İsim soylu bir sözcük ile etmek, olmak, eylemek yardımcı fiilleriyle oluşturulan bileşik fiillerdir. Yardımcı-olmak. acele-etmek, inat eylemek.

*****

Fiillerde Çatı

Fiillerin özne. nesne alıp almamasına ya da öznenin eylemden etkilenmesi ya da birden fazla öznenin aynı işi karşılıklı olarak yapması esasına göre gösterdiği özelliklere çatı denilir.
1. Öznesi belli olan fiillere "etken", öznesi belli olmayan fiillere de "edilgen" fiil adı verilir.
* Ali sokak kapısını açtı (etken).
* Çiçekler rüzgâr yüzünden kırıldı (edilgen).

2. Nesne alan fiillere "geçişli"; nesne almayan fiillere de "geçişsiz" fiil adı verilir.

*Çocuk çantasını açıyor (geçişli).

*Babam çarşıdan geldi (geçişsiz).

3. Öznenin yaptığı eylemden gene kendisinin etkilendiğini gösteren fiillere "dönüşlü fiil" adı verilir.

* Sevim sabahleyin yıkandı (dönüşlü).

4. Birden fazla öznenin aynı işi birlikte ve karşılıklı yaptığını bildiren fiillere "işteş fiiller" adı verilir.

* Annem ile teyzem görüştüler (işteş).

*****
Fiilimsiler

Fiil kök ve gövdelerinden kendilerine özgü eklerle türeyip eylem anlamı taşımakla birlikte zaman, tarz ya da kişi almadan isim, sıfat ve bağlaç özelliklerini de taşıyan sözcüklere fiilimsi adı verilir. Fiilimsiler genel olarak bileşik cümlelerde, yan cümlecik kurarlar ve bu yan cümleciğin yüklemi (ya da başka bir öğesi) olurlar.

Fiilimsiler üçe ayrılırlar:
1. İsim fiiller (mastarlar);
2. Sıfat fiiller (ortaçlar);
3. Bağ fiiller (ulaçlar).
İsim fiiller, bir yandan bir eylemin adı. öte yandan yan cümleciğin herhangi bir öğesi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine -mek. -me ve -iş ekleri getirilerek türetilirler: Çalışmak, insana güç katar. Okuma iyi bir uğraştır. Ge-liş-ini hoş karşılamadım.

Sıfat fiiller, bir yandan bir ismi niteledikleri için sıfat, eylem anlamı taşıdıkları için de yan cümlecik yüklemi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine -en. -r. -ecek, -miş, -dik. -diği ekleri getirilerek türetilirler: Uçan kuşu gördün mü? Akar çeşme bulmak çok güç. Yazılacak mektuplar var. Yıkanmış çamaşırları ütüledim. Bunlar görülmedik şeyler mi? Bildiğiniz kişilerle birlikteydik.

Bağ fiiller, bir yandan iki sözü birbirine bağladıkları için bağlaç, bir yandan da eylem anlamı taşıdıkları için yan cümlecik yüklemi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine eklenen -ip, -erek. -ken. -meden, -ince. -dikçe gibi pek çok ekle türetilirler: Burada oturup seni bekledim. Hayatımı çalışarak kazanıyorum. Yorulmadan yol aldık. Yaz gelince dinleniyoruz. Paramız bittikçe bankadan çekeriz.

BEĞEN Paylaş Paylaş

Bu mesajı 3 üye beğendi.

Şeytan Yaşamak İçin Her Şeyi Yapar....

Cevapla

_KleopatrA_

Ziyaretçi

2 Ocak 2010 Mesaj #2

Ziyaretçi

Fiil Çatısı

Sponsorlu Bağlantılar

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir. Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz.

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar. Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim.

NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta inceleyebiliriz.

1. Geçişli Fiil: Nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne” konusunda işlemiştik. Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır.
Örneğin;
“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı.” cümlesinde “yaktı” yüklemdir; “o” gizli öznedir. Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye soruyoruz. “ışığı” cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir fiildir.

Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir.
Örneğin;
“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir.” cümlesinde “öğrenmiştir” yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin cevap vermediğini görüyoruz. Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne ilave edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur. Böyle cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur. Bu durumun görüldüğü cümleleri daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir.

2. Geçişsiz Fiil: Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez.
Örneğin;
“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım.” cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz. Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir.

Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir. Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik” durumu ortaya çıkar.

ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir.

1. Etken Fiil: Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir.
Örneğin;
“Masanın üzerini güzelce temizledi.”
“Yapan kim?” diye sorduğumuzda yine “o” cevabı geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır. Öyleyse fiil etkendir.
“Yağmur yağıyor yine ince ince.”
“Taş bu yola nereden düşmüş?”
“Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor.”
“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu." cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir.

2. Edilgen Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir. Bu fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Etken fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “sözde özne” adı verilir. Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;
“Masanın üzeri güzelce temizlendi.”cümlesini incelersek; “temizlendi” yüklemdir. “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda “Masanın üzeri” öznesi cevap veriyor. “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı gelir. Yani işi yapan özne değil başkasıdır. Çünkü masa kendi kendini temizleyemez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir.

3. Dönüşlü Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-l-” ve “-n-” ekleri getirilerek yapılır.
“Tarağı eline alıp bir süre tarandı.” cümlesinde tarama işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür.

4. İşteş Fiil: En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir. Bu fiiller, fiillere “-ş-” eki getirilerek türetilir. Bazı fiiller ise kök olarak “-ş-” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.
İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir.

a. Karşılıklı yapılma bildirir
Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür.
“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı.” cümlesine baktığımızda “selamlaşmak” eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz. İki kişi birbirine selam vermiştir.
“Ortadaki elmaları paylaştılar.”
“Boş yere saatlerce tartıştılar.”
“Boksörler çok yaman dövüştüler.” cümlelerindeki yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir.

b. Birlikte yapılma bildirir
Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez.
“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler.” cümlesinde “üşüşme” işini çocuklar hep birlikte yapmışlardır.
“Kuzular otların arasından meleşiyor.”
“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor.
“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor.” cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir.
“Okula bu sabah birlikte gittiler.” cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller, önceden de söylemiştik, mutlaka “-ş-” ile bitmelidir.

Yapıca “-ş-” ile biten her fiil elbette işteş değildir.
“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı.” cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur.
Bazı kaynaklarda “nitelikte eşitlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır.
“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış.”
“Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş.”
“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış. cümlelerindeki yüklemler bu türdendir. Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş” mantığına pek uygunluk görülmez. Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu verilmemiştir.

5. Ettirgen Fiil: Konumuzun başında, nesne-yüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik. Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır.
“Oğluna terliklerini getirtti.” cümlesinde getirme işini yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir.
“Masayı bir güzel temizletti.”
“Soruyu ablasına çözdürdü.” cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir.

bilgicik.com

BEĞEN Paylaş Paylaş

Cevapla

ener

Ziyaretçi

22 Eylül 2011 Mesaj #3

Ziyaretçi

Eylem
Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi & MsXLabs.org

Dilbilgisinde şahıs, kip, zaman göstererek, bir oluşu ya da eylemi anlatan sözcük, fiil. Yapı, kuruluş bakımından eylem, şahısla zamana bağlıdır. Türkçede eylemler, şahıs bakımından tekil ve çoğul olmak üzere ikiye ayrılır: Tekil şahıslar, ben, sen, o; çoğul şahıslar, biz, siz, onlar. Üç türlü zaman vardır:

1) Geçmiş zaman,
2) Şimdiki zaman,
3) Gelecek zaman.

Eylemler şahıs ve zaman bakımından birtakım kiplere ayrılırlar:

1) Basit zamanlar: Tek bir zaman ögesini ifade eden eylemlerdir. Bunlar kiplere göre, şöyle ayrılır:
a) Haber kipleri: Di-li geçmiş (geldim), miş'li geçmiş (gelmiş), şimdiki zaman (geliyor), gelecek zaman (gelecek), geniş zaman (gelir).
b) Dilek kipleri: Gereklik (gelmeli), dilek-şart (gelse), dilek (gele), emir (gel), Emir kipinin birinci şahsı yoktur.

2) Bileşik zamanlar: İki zaman ögesini ifade eden eylemlerdir, bunlar üçe ayrılır:
a) Rivayet (geliyormuş);
b) şart (geliyorsa);
c) hikâye (geliyordu).

Eylemler, kök yapısına göre; basit ve bileşik eylemler diye ikiye ayrılır.

BEĞEN Paylaş Paylaş

Cevapla

nicely

VIP VIP Üye

4 Ekim 2011 Mesaj #4

VIP VIP Üye

FİİLLER (EYLEMLER)
FİİL NEDİR?
Varlıkların yaptıkları işleri, kılışları ya da onlarla ilgili oluşları, yargıları zamana ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil denir.
Çeşit çeşit çiçek takmış döşüne
Çekilir göçleri peşin peşine
Çıkabilsem şu yaylanın başına
Kuzu kurbanlı şişeli dağlar
Erimiş karları, çekilmiş duman
Açılmış çiçekler, yürümüş çimen
Hayali kafamda yaşar her zaman
Başı oylum oylum meşeli dağlar
Âşık Veysel

Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcükler, bir iş, oluş ve durum bildirdikleri için birer fiildir. Bu eylemler aynı zamanda edim anlamlıdır.
Fiilde Edim (Anlam):
Fiillerin iş, oluş, kılış ve yargı olan temel anlamlarına edim denir. Fiilleri edimlerine göre üç grupta inceleyebiliriz:
1. Kılış (iş) Fiilleri: Bir iş, hareket anlatan bu fiiller, nesne alabilir. Bu fiillere yöneltilen "neyi, kimi" sorularına cevap alınabilir:
Çizmek, okumak, yazmak, kazmak, sevmek, bulmak, görmek...
2. Durum Fiilleri: Herhangi bir varlığın içinde bulunduğu hali (durumu) anlatan fiillerdir. Bu fiiller genel olarak nesne almazlar. Varlığın iradesine bağlı olarak gerçekleşen fiillerdir:
Yürümek, uçmak, oturmak, uyumak, sevinmek, ağlamak... Bu fiiller "neyi, kimi" sorularına cevap vermedikleri için nesne almazlar.
3. Oluş Filleri: Herhangi bir varlıkta irade dışı meydana gelen değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş bildiren fiiller nesne almazlar:
Acıkmak, büyümek, sararmak, yaşlanmak, doymak, uzamak...
UYARI:
Durum fiilleri ve oluş fiilleri arasındaki en önemli fark şudur : Durum fiillerinde eylem varlığın iradesine (isteğine) bağlı olarak gerçekleşir. Örneğin "yürümek" fiili insanın iradesine bağlıdır. İstersen yürürsün, istemezsen yürümezsin. Ancak "acıkmak" fiili oluş bildirmektedir. İnsan istese de istemese de acıkır. Yani irade dışı oluşları anlatır.
ÖRNEK - 1 (ÖYS - 1983):
Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller, kılış fiilleri (almak, taşımak, kazmak... gibi), durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak... gibi), oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak... gibi) diye adlandırılır.
Aşağıdakilerden hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir?
A) delmek, dizmek, ezmek
B) solmak, susmak, acımak
C) ağlamak, oturmak, büyümek
D) yolmak, kırmak, saçmak
E) atmak, kalkmak, sararmak
ÇÖZÜM:
A seçeneğindeki bütün fiiller nesne aldığı için kılış bildirmektedir. B'de "susmak" iradeye bağlı gerçekleştiği için durum, "solmak ve acıkmak" irade dışında gerçekleştiği için oluş bildirmektedir. C'deki "ağlamak, oturmak" durum bildirmektedir, "büyümek" ise oluş bildirmektedir. D'deki bütün fiiller kılış bildirmektedir. E seçeneğinde ise "atmak" eylemi nesne aldığı için kılış; "kalkmak" eylemi iradeye bağlı gerçekleştiği için durum; "sararmak" nitelikte değişiklik anlattığı için oluş bildirmektedir.
Doğru cevap (E) seçeneğidir.
ÇEKİMLİ FİİL
Bir fiilin kip ve şahıs bildirecek biçimde yapılanmasına çekimli fiil denir. Bu çekimde kip mutlaka vardır; ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimli bir eylemi iyi kavramak için "kip ve şahıs" kavramlarını bilmek gerekir.
FİİLLERDE KİP
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir.
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildiren fiil kiplerine haber kipleri denir. Bir İşin, oluşun ya da durumun hangi zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil kiplerini beş grupta inceleyebiliriz:
a) Şimdiki Zaman Kipi:
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda yapıldığını bildirir. Geçmişten süregelen durumları da anlatır:
· Misafirler için yemek hazırlıyorum.
· Üç yıldır bu işyerinde çalışıyorum.
b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir:
Sınav bir ay sonra yapılacak.
Yarınki maça o da gidecek.
c) Geniş Zaman Kipi:
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel gerçekleri anlatır.
Akşamları bir bardak süt içer.
(her akşam)
Dünya, Güneş'in etrafında döner.
(her zaman)
d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır ya da eylemin gerçekleşmesine tanık olmuştur:
Dünkü konsere o da gitti.
Güzel bir araba aldım.
e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatıştan önce yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır:
· Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş.
· Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.
"-miş" eki, her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir:
Genç yaşta saçların ağarmış.
(Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmaktadır.)
Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.
(Sonradan farkına varılan bir durumu anlatmaktadır.)
ÖRNEK - 2 (ÖYS - 1987):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından duyulma, aktarılma" anlamı katmaktadır?
A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğenmemiş.
E) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir miyim?
ÇÖZÜM :
-mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden anlaşılmaktadır. E'de pasta tadıldıktan sonra durum öznel olarak anlatılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarılmıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört şekilde inceleyebiliriz :
a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katar:
Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.
(Gereklilik anlamı vardır.)
Bu saatte işten çıkmış olmalı.
(İhtimal anlamı vardır.)
ÖRNEK-3 (ÖSS-1992):
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gereklilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine
ÇÖZÜM:
Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyulan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik kipiyle çekimlenmiş yüklemdir.
Doğru cevap Msn Angel

seçeneğidir.
b) Dilek - Şart Kipi:
Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla çekimlenir:
· Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul)
· Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)
c) İstek Kipi:
Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar:
· Bu yaz Karadeniz'e gidelim.
ÖRNEK - 4 (ÖYS - 1986):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden .sonra bize gelsin.
ÇÖZÜM:
istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğinde "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi
gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.
Doğru cevap Msn Coffee

seçeneğidir.
d) Emir Kipi: Kip eki yoktur. Eylemin yapılmasını buyruk şeklinde bildiren eylem kipidir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.
Çekimi
Gel- gelin(geliniz)
Gelsin gelsinler
UYARI 1
Emir kipinde II. tekil kişide şahıs eki yokken, diğer kiplerde III. tekil kişide şahıs eki yoktur:
okudu-m
okudu-k
okudu-n
okudu-nuz
okudu- -
okudu-lar
Şahıs ekleri
Şahıs ekleri
UYARI - 2 :
Bir fiilin, kip ve şahıs biçiminde yapılanmasına çekimli fiil denir. Buna göre, fiilin olduğu her yerde çekimli fiil de vardır.
· Yarın erken kalk.
· Bir ay sonra gelecek.
· Yağmur yağarsa toprak güzel kokar.
· Biraz daha bekleyelim.

kaynakça

BEĞEN Paylaş Paylaş

Birbirimize tutundukça ;Bıçakların ucu kapanacak.. ~ Smiley9

Cevapla

CrXCraW

Ziyaretçi

27 Kasım 2013 Mesaj #5

Ziyaretçi

FİİLLER (EYLEMLER)
Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.
Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırız.Eğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir.Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.

*Geldi - gelmedi, gelmek
*Oturmuş - oturmamış, oturmak
*Söylüyorum - söylemiyorum, söylemek
Görüldüğü gibi yukarıdaki kelimelere -ma, -me ve -mak, -mek getirebilmekteyiz. Öyleyse bu kelimeler fiildir.

*Kitap - kitapma , kitapmak
Yukarıdaki ‘kitap’ sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruz.Öyleyse bu kelime isimdir.

Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir. Bunları üç grupta inceleyebiliriz:

a) Kılış fiilleri
b) Durum fiilleri
c) Oluş fiilleri

Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz:
Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir.
* Kırmak, atmak, dikmek, içmek, ezmek, delmek, yolmak, dizmek…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere ‘neyi kırmak?, neyi atmak…’sorularını yöneltebiliyoruz.
Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir.

Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.
*Sararmak, Yaşlanmak, Uzamak, Paslanmak, büyümek, solmak, acıkmak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.

Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.
*Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak, ağlamak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.
Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

FİİLDE KİP
Kipler, haber (bildirme) ve dilek (isteme) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.
a) Haber Kipleri: Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir.Haber kipleri şunlardır:
1) Öğrenilen (duyulan) (miş’li) Geçmiş Zaman: Fiillere -miş ,-mış, -muş, -müş ekleri getirilerek sağlanır.Bu eylemler daha çok başkasından duyulma, aktarılma anlamı taşırlar. Bazen de farkında olmadan yapılma bildirir.
* Evleri yanmış.(başkasından duyma)
* Seni sormuşlar. (başkasından duyma)
* Aaa ! çorabım kaçmış. (sonradan farkına varma)
* Mutfakta elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)
* Bu solmuş elbiseleri giymemelisin.(sıfat fiil eki)

2) Görülen (di’li) Geçmiş Zaman: Eylemlere “dı, di, du, dü, tı, ti, tu, tü” ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi harekete bizzat tanık olmuştur, eylemi görmüştür.
* Evleri yandı.
* Hep birlikte geziye gittik.
* Sınavı kazanabileceğini söyledi.
* Kalbim Ege’de kaldı.
* Beraber yürüdük bu sahillerde.
* Burada her zaman tanıdık insanlara rastlayabilirsiniz.(sıfat-fiil eki)

3) Şimdiki Zaman: Eyleme -yor eki getirilerek yapılır. Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir.
* Ders çalışıyorum.
* Ne diyor?
* Çocuklar yine kavga ediyor.
Not: -makta, -mekte eki de fiile şimdiki zaman anlamı katar.
*Bir soğuk yatakta büzülmekteyim.
*Lütfen sessiz olun şu an ders çalışmaktayım.

4) Geniş Zaman: Eylemlere -r, -ar, -er ekleri getirilerek yapılır.
* Senden sana sığınırım.
* Her sabah yürürüm.
* Bu yolun sonu nereye çıkar?
* Hep böyle güler yüzlü müsün? (sıfat-fiil eki)
Not: Geniş zamanın olumsuzu –mez, -maz’dır. Ancak 1.tekil ve 1.çoğul çekimlerde –me ,-ma şeklini alır.
*Gelmezsiniz -gelirsin, gelmem -gelirim

5 )Gelecek Zaman: Eylemlere -ecek , -acak eki getirilerek yapılır.
* Sana olan aşkımı haykıracağım.
* Gelecek de bir gün gelecek.
* Mektuba yazacak sözüm kalmadı.
*O kuyacak da adam olacak.
* Açacak nerede?

b) Dilek Kipleri: Fiilin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini dilek,istek,gereklilik veya emir kavramları içerisinde veren kiplerdir.Bunlar haber kipleri gibi belirli bir zaman anlamı taşımazlar.

1) Dilek-şart kipi: Fiillerin kök ya da gövdelerine –se ,-sa eki getirilerek yapılır.Dilek- şart kipi cümleye bazen ‘şart(koşul)’ anlamı katarken bazen de ‘dilek’ anlamı katar.
*Ah şu sınavı bir kazansam!
*Sana olan duygularımı açıkça bir söyleyebilsem!
*Çalışırsan kazanırsın.
*Yaramazlık yaparsan bir daha seni getirmem.

2) İstek kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -e, -a, -ayım, -eyim, -alım, -elim getirilerek yapılır.
*Sana duyduklarımı anlatayım
*Seninle yine görüşelim. *Bunu böyle bilesin

3) Gereklilik Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -meli,-malı getirilerek oluşturulur.
* Bu deneme sınavında birinci olmalıyım.
* Bu sorunun bir çözüm yolu olmalı.
* Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık, ihtimal)

4) Emir Kipi: Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder.
* Söyle yanıma gelsin.(3. tekil kişi emir eki)
* İçeri buyrunuz. (2. tekil kişi emir eki)
* Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2. çoğul kişi emir eki)
* Çeneni kapa. (2. tekil kişi emir eki)
* Beni beklesinler (3. çoğul kişi emir eki)
Not: Emir ekleri ile şahıs eklerini birbiri ile karıştırmamak gerekir.Şahıs ekleri hiçbir zaman fiilin üzerine direkt olarak gelmez; ancak bir kip ekinden sonra gelebilir.Emir ekleri ise fiilin üzerine direkt olarak gelir.
* Geliyorsun ,gitmelisin (şahıs eki)
* Gelsin ,gitsin (emir eki)

FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN
Fiillere kip eklerinden sonra -idi ,-imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır. Kısacası, iki kip ekinin üst üste gelmesi durumudur.
* Yüzüme bu türlü bakmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi)
* Gözünden akan bir damla yağmur olsaydım.(Şart kipinin hikayesi)
* Sen de gelecekmişsin. (Gelecek zamanın rivayeti)
* Bunu daha önce yapmalıymışım. (Gereklilik kipinin rivayeti)
* Bu konuyu anlarsanız netleriniz de artar. (Geniş zamanın şartı)
* Gülüyorsam mutlu olduğumdan değildir. (Şimdiki zamanın şartı)
* Bu köyde iki genç yaşarmış. (Geniş zamanın rivayeti)

FİİLLERDE ANLAM (KİP, ZAMAN) KAYMASI
Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmazlar. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. İşte bir zaman kipi ya da bir dilek kipi başka bir kipin yerine kullanılmışsa burada bir zaman (anlam, kip) kayması var demektir.
* Derslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum.
* Arkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir şekilde çalışıyoruz.
* Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar.
* Soruları sonra çözersiniz.
* Mektubu yarın alır.
* Bütün bu soruları çözeceksin.
* Eser Selçuklulardan kalma olacak.
* Sabahları, erken kalkmayı seviyorum.
* Allah’ım bize yardım et.

EK-FİİL (EK-EYLEM)
Ekfiil “i” fiilidir tek başına bir anlamı yoktur .Ekfiilin iki görevi vardır:
a) İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar.(O iyi bir öğrenciydi.)
a) Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı fiiller yapar (Koşuyordum).
“-imek” dört basit çekimi vardır. Basit çekimli durumlarda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur.

1) Bilinen Geçmiş Zaman(idi): Çalışkandım (çalışkan idim), çalışkandın, çalışkandı, çalışkandık, çalışkandınız, çalışkandılar
Ekfiil sadece isme değil edata ,zamire,sıfata, tamlamalara da gelebilir.
*İşte tüm bunları yapan oydu. (o idi) (ekfiil zamire eklenmiştir)
*Bu yaptıklarım senin içindi.(için idi) (ekfiil edata eklenmiştir)

2) Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş): İşçiymişim (işçi imişim), işçiymişsin, işçiymiş, işçiymişiz, işçiymişsiniz, işçiymişler

3) Şart Kipi (ise): Öğretmensem (öğretmen isem), öğretmensen, öğretmense, öğretmensek, öğretmenseniz, öğretmenseler

4) Geniş Zaman: Ekfiilin geniş zamanında “i” fiili bugün tamamen düşmüştür. Ekfiilin geniş zaman ekleri sadece isme gelir.Çekimi şu şekildedir:
* İyiyim, iyisin, iyi(dir), iyiyiz, iyisiniz, iyidirler
Ekfiilin olumsuzu “değil”dir. Ekfiili bulmak için isme “değil” ekleriz.
* Öğrenciyim - öğrenci değilim.
Önemli Uyarı:
Ekfiilin geniş zamanına şekilce benzeyen diğer eklerle ekfiilin geniş zamanı karıştırılmamalıdır:
* Geliyorum (şahıs eki)
* Hastayım (ekfiilin geniş zamanı)
* Babam (iyelik eki)
* Babayım (ekfiilin geniş zamanı)
* Ölüm (Fiilden isim yapım eki)
* Benim kardeşim [tamlayan (ilgi) eki]
* Sen ne kadar güzelsin. (Ekfiilin geniş zamanı)
* Sen yine bana döneceksin. (şahıs eki)

YAPILARINA GÖRE FİİLLER
Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.

A) Basit Fiiller:
Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmediğinden böyle fiillere de basit fiil denir.
* Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir.
* Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.
* Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister.
* İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim.
* Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

B) Türemiş (Gövde) Fiiller:
Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:

1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:
* güzel-leş *sarı-ar *ışıl-da *göz-le
*az-al *ben-imse *ince-l *düz-el
*su- sa * sivri-l *yaş-a * kan-a

2) Fiilden fiil türetme:
* sev-in, çık-ar, kız-ış *bak-ış
* öl-dür * taşı-t *at-ıl *kan-dır *koş-tur

C) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç grupta incelenir:

a) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaş -masıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi ger -çek anlamını yitirir.Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.
* Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?
* Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.
* Annemin yemekleri hoşuna gitti mi?
* Odasında kitaplarına göz atıyordu.
* Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti.
* Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.
* İş için yüzlerce kişi başvurmuştu.

b) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller:
İsim soylu bir sözcüğün üzerine –et , -ol , -kıl , -eyle gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.
* Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.
* Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.
* Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı.
* Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.
UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birle- şik fiil bitişik yazılır.

* Akşamı seyredeyim senin bakışlarında.
* Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.
* Bir gün yeniden bana döneceğini hissediyorum.
* Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim.
* Sabreden derviş muradına ermiş.
UYARI 2 : Et- , ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir.

* Ben ettim sen etme.
* Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
* Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
* Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.

c) Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller
İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:

1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-):
Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin üzerine ebilmek getirilerek oluşturulur.
* Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (o)
* Bu genç yaşımda ölebilirim (o)
* En güzel şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan (o)
* Bir gece ansızın gelebilirim. (o)
* Sevinçten kapında bayılabilirim.
* Sınıfı geçebilirim (g.y)

UYARI: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer. Fiilin üzerine –ama , -eme getirilerek yapılır.
* Yapabilirim à yapamam. (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
* yaparım à yapmam ( geniş zamanın olumsuzu)
* Görebilirsin à göremezsin (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
* Atamam kendimi mavi denize dünya güzel. (atabilirim: yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-):
Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar.
* Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.
* Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.
* Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya.
* Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.
* Annesini görünce yanına koşuverdi.

NOT: Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.
* Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
* Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur, kal, gel):
Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.
* Bu hikaye yıllardır süregelir.
* Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
* Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
* Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.

4. Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz):
Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.Az kalsın olacaktı anlamı verir.
* Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
* Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.

BEĞEN Paylaş Paylaş

Bu mesajı 1 üye beğendi.

Cevapla

RedHoder

Ziyaretçi

7 Ocak 2014 Mesaj #6

Ziyaretçi

NESNESİNE GÖRE ÇATI (NESNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ): Nesnesine göre çatı ,yüklemin nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.

1)Geçişli ve Geçişsiz Fiiller:

Nesne alabilen fiiller geçişlidir.Pratik olarak bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için fiile “neyi, kimi” sorularını yöneltiriz ,bu soruları yöneltebiliyorsak fiil geçişlidir, yöneltemiyorsak fiil geçişsizdir.Bir diğer yöntem ise şudur:Fiilin başına “onu” zamirini getirebiliyorsak fiil geçişlidir ,getiremiyorsak fiil geçişsizdir.

*Seni duyuyorum. ( “kimi duyuyorum?” ya da “onu duyuyorum”) (geçişli)

*Beni anladığını biliyorum. ( “neyi biliyorum? Ya da “onu biliyorum.) (geçişli)

*Lütfen otur. ( “neyi otur? Ya da “onu otur” ) (geçişsiz)

*Kitabı verir misin? (“neyi verir misin?” ya da “onu verir misin?” (geçişli)

*Burası ne güzel kokuyor. (“neyi kokuyor?” ya da “onu kokuyor”) (geçişsiz)

*Sonbaharda bitkiler ölür. (“neyi ölür? Ya da “onu ölür”) (geçişsiz)

*Seni çok seviyorum. (“kimi seviyorum?” ya da “onu seviyorum”) (geçişli)

*Bir bilinmezliğe doğru yürüyorum. (“neyi yürüyorum” ya da “onu yürüyorum”) (geçişsiz)

Not: Bir fiilin geçişli olabilmesi için cümlede mutlaka nesne olması şart değildir.Cümlede nesne olmasa bile cümle geçişli olabilir.Önemli olan “neyi, kimi” sorularını sorup soramadığımızdır.

*Gördüm; ama söyleyemedim.

2)Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Fiiller:

Geçişsiz bir fiilin üzerine “-r,-t,-tır” eklerinden birinin getirilerek fiilin geçişli yapılmasına “oldurgan” çatılı fiil denir. Geçişli bir fiilin üzerine “-r,-t,-tır” eklerinden biri getirilerek fiil yeniden geçişli yapılıyorsa o fiil “ettirgen” çatılı bir fiildir.Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir başkasına yaptırma,ettirme anlamı katar.

*Adam öldü (geçişsiz) —————————- Adamı öldürdü. (oldurgan)

*Günler zor geçiyor.(geçişsiz) —————— Günlerini zor geçiriyor.(oldurgan)

*Bu kitapları okudum (geçişli) ——————-Bu kitapları okuttum.(ettirgen)

*Her şeyi kırdım (geçişli) ————————-Her şeyi kırdırdım (ettirgen)

*Araba durdu.(geçişsiz) ————————– Arabayı durdurdu (oldurgan)

*Yeni aldığım daireyi boyadım.(geçişli)——–Yeni aldığım daireyi boyattım (ettirgen)

*Saçları uzamış (geçişsiz) ————————Saçlarını uzatmış (oldurgan)

*Kumaşı ölçüsüne göre kestim. (geçişli)——–Kumaşı ölçüsüne göre kestirdim.(ettirgen)

*Her sabah koşarım.(geçişsiz)——————- Yıllarca bu topraklarda at koşturduk.(oldurgan)

*İşe başladım.(geçişsiz) ————————– Dersleri başlattım.(oldurgan)

ÖZNESİNE GÖRE ÇATI (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ): Öznenin yüklemle ilişkisi 4 grupta incelenir.

1)Etken Fiil ve Edilgen Fiiller:

Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılı demektir.Yani fiilin gerçek öznesi varsa ve “l,n” çatı ekini almamışsa fiil etkendir.Bir fiil “l,n” çatı ekini almışsa ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o fiil edilgendir. Edilgen fiillere “kim tarafından” sorusunu yönelttiğimizde cevap alamayız.

*Evi güzelce temizledi.(evi temizleyen kim? “o”, geçek öznesi var, o halde etkendir.)

b.li.ne

*Ev temizlendi. (ev kim tarafından temizlendi?cevap alamıyoruz, eylemi yapan belli değil o halde edilgen)

s.ö

*Kadın, bulaşığı yıkadı.(bulaşık kim tarafından yıkandı? “kadın” eylemi yapan belli olduğu için etken)

*Bulaşık, yıkandı. (bulaşık kim tarafından yıkandı?belli değil,cevap alamıyoruz, o halde edilgen)

*Polis, bu kişileri arıyor.(arayan kim? “polis” gerçek öznesi var eylemi yapan belli öyleyse etken)

*Bu kişiler aranıyor. (arama eylemini yapan kim? Belli değil öyleyse edilgendir)

*Masaları kenara çekti. (masaları kenara çeken kim? “adam” eylemi yapan belli öyleyse etkendir.)

*Masallar kenara çekildi.(masaları kenara çeken kim?belli değil öyleyse edilgendir)

*Sınavın iptal edileceğini söyledi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim? “o” gerçek öznesi vardır,etkendir.)

*Sınavın iptal edileceği söylendi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim?belli değil o halde edilgen.)

*Ilık yaz akşamlarında şarkılar söylerdik. (şarkılar söyleyen kim ? “biz” gerçek öznesi var o halde etken)

*Ayrılık gecesini hiçbir zaman unutamadım. (unutamayan kim? “ben” gerçek öznesi var o halde etken)

*En güzel şiirler gençliğin uykusuz gecelerinde yazılır. (yazma eylemini yapan kim? belli değil. edilgen)

*Çalındı umutların en güzeli benden. (edilgen)

2.Dönüşlü Fiiller:

Fiil kök ya da gövdelerine “n, l” çatı ekleri getirilerek yapılır.Dönüşlü eylemlerde özne işi bizzat kendisi yapar ve yaptığı işten de bizzat kendisi etkilenir.Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. İkisi de “l,n” çatı eki alır.Ancak edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi yokken dönüşlü çatılı fiillerin gerçek öznesi vardır.Ayrıca dönüşlü çatılı fiillerde “kendi kendine” anlamı vardır.

* Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi.

* Kocası eve gelmeyince karısı meraklanmış.

* Yüzmek için hemen soyundu.

* Çocuklar havuzda yıkandı.

* Bir Akdeniz kentinin tuz kokan sabahlarında uyanıyorum.

* Kız aynanın karşısında saatlerce süsleniyor.

* Kadın etrafa bakındı.

3. İşteş Çatılı Fiiller:

Fiil, kök ya da gövdelerine “ş, leş” çatı ekleri getirilerek yapılır.İşteş eylemler, işin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildirir.İşteş çatılı fiillerde özne gerçektir.

* Sen sahilde üzgün beklerken öpüşür ay ile sular. (k)

* Görünmez dallarda kuşlar ötüşür. (b)

* Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgarda.( b)

* Onunla bir süre öylece bakıştık. (k)

* Sazı ellerine alan aşıklar saatlerce atıştı. (k)

* Onunla hemen her gün telefonlaşırım. (k)

* Yolcular durakta bekleşiyordu. (b)

Not: Bazı fiiller çatı eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir.

* Türk-Yunan ordusu Sakarya’da savaştı.

* Pehlivanlar er meydanında güreştiler.

* Onunla istemeye istemeye barıştım.

* Sonunda ona kavuştum.

BEĞEN Paylaş Paylaş

Cevapla

Cevap Yaz