POTANSİYEL a. (fr. potentiel). Ortaya çıkmamış fakat kullanılmaya, ortaya çıkmaya hazır güç, yetenek, özellik: insan potansiyeli.
—Dilbilg. Varsayımsal cümlelerde, koşul yerine getirilmiş olsa gelecekte gerçekleşebilir nitelikte bir eylemi anlatan fiil biçimi (örn. Söyleseydin gelebilirdim). [Potansiyel gerçekdışıya karşıttır.]
—Elekt. Potansiyel fark, rotasyoneli sıfır olan bir elektrik alanının iki noktası (A ve B) arasındaki elektrik geriliminin değeri (U^. (VA ve VB, A ve B noktalarının potansiyelleri olduğunda, UAB=VA—VB’dir) |{ Elektrik potansiyeli, elektrik alanının skaler potansiyeli.
—Fişekç. Kütle birimi üzerinden hesaplandığında, belli bir patlayıcı maddenin patlamasıyla sağlanabilecek en büyük işgücü. (Bk. ansikl. böl.)
—Fiz. - VEKTÖR.
—Hematol. Zeta potansiyeli, alyuvarı saran katyon bulutu ile alyuvar dışı ortam arasındaki elektrik potansiyeli farkı. (Bk. ansikl. böl.)
—Kuyuc. Kendiliğinden potansiyel, 1928' de G. Schlumberger tarafından bulunan ve bir yüzey elektrotunun sabit elektrik potansiyeli ile bir sondaj içinde yer değiştiren bir elektrotun değişken potansiyeli arasındaki farkla belirlenen olay. (Bu potansiyelin ölçümü, bir kuyunun geçirimli bölgelerini belirlemeyi sağlar.)
—Manyet. Manyetik potansiyel, işaret değiştirmiş gradyanı, her noktada manyetik alanın rotasyoneli sıfır olan bileşenine eşit potansiyel. (Manyetik potansiyelin SI birimi amperdir)
—Mat. ve Fiz. Bir f vektör alanının potansiyeli, varsa, f= -grad U eşitliğini sağlayan U sayısal fonksiyonu. (Bk. ansikl. böl. Fiz.)
—Nörobiyol. Bir sinir ya da kas hücresinde zarın iki yüzü arasında ya da bir hücrede iki nokta arasında bulunan ve sinir ya da kas dokusu tarafından yaratılan elektrik potansiyeli farkı. (Birincisine zar ötesi potansiyel, İkincisine yüzey potansiyeli denir) (Bk. ansikl. böl.] || Yerel ön potansiyel, bir sinir lifi üzerinde kaydedilebilen, bu lifi kutupsuzlaştıran ve eylem potansiyelinin harekete geçmesini sağlayan iletilmemiş elektrik potansiyeli. (Eşanl. DOĞURUCU ya da YEREL POTANSİYEL.) [Bk. ansikl. bol.]
—Pedol. Toprağın kılcal potansiyeli, suyu, toprağın kılcal gözenekleri içinde tutan ve 16 kg/cm2'den yüksek basınçlara karşılık gelebilen enerji. (Yararlı yedek su miktarı, potansiyeli, bu 16 kg/cm2'lik değerle [sürekli kuruma noktası], alan kapasitesine yakın ve toprağın türüne göre 0,2 ile 0,7 kg/cm2 düzeyindeki tutma kapasitesi potansiyelinin değeri arasında değişen su miktarıyla tanımlanır.)
—Ruhbıl. insani potansiyel, çeşitli teknikleri bir araya getiren hareket; bu tekniklerin ortak özelliği, bedensel yaşantıya önem veren ve spekülatif olmayan edimli anlayış aracılığıyla kavranan bir şimdiki zaman durumundaki bireysel gelişme ve mutluluk arayışıdır. (Biyoenerji, transsendental düşünme, temel çığlık ve görüşme grupları, bu tekniklerin en tanınmışlarıdır.)
—Termodin. Kimyasal potansiyel, bir sistemin i bileşeninin yeğinlik büyüklüğü; bu büyüklük, T sıcaklığı, p basıncı ve sistemin olası diğer bileşenlerinin n, molekül sayısı sabit tutularak sözkonusu maddeden bir molekül eklendiğinde, sistemin G serbest entalpisinde meydana gelen değişime eşittir: v, -ı»c./»n, v,T.n|. (Bk. ansikl. böl.)
|| Termodinamik potansiyel, bir termodinamik sistemin denge koşullarının bulunmasını ve çevre ile sistem arasındaki alışverişlerin değerlendirilmesini sağlayan hal değişkeni. (İç enerji, serbest enerji, entalpi ve serbest entalpi en çok kullanılan termodinamik potansiyellerdir.)
♦ sıf. Eylem halinde bulunmayan ya da içinde bulunduğu durum değişince ortaya çıkan gizli güç için kullanılır: Potansiyel
enerji.
—Dilbil. Bir bütüncede belgelenmemiş, ama dilbilgisi kurallarından yararlanarak oluşturulabilecek ve anlamsal kurallar aracılığıyla yorumlanabilecek bir sözce için kullanılır.
—Fizs. mekan. Potansiyel enerji, bir sistemde, sistemin bir bölümünün öbürüne göre konumundan kaynaklanan enerji. (Örneğin Yer'e göre belirli bir yükseklikte bulunan cisim, sıkıştırılmış yay vb.)
—Hematol. Zeta potansiyeli. Dolaylı olarak alyuvarların elektrik yüküne bağlıdır. Ortamın dietektrik değişmeziyle ve iyon gücüyle ters orantılıdır. Alyuvar aglütinasyonunda, özellikle yapay aglütinasyon yöntemlerinde büyük rol oynar. Bu yöntemler kan nakledilen hastalarda serumdaki aloantikorların belirlenmesi, kan gruplandırmaları, hemolitik kansızlık özantikorlarının ve yenidoğanın hemolitik hastalığının teşhisinde büyük önem taşır. Zeta potansiyelinin değeri iki alyuvar arasındaki itme gücünü ayarlar. Bu değer ne kadar düşükse sistemin aglütinasyon olabilirliği o kadar olasıdır. Bu nedenle yapay aglütinasyon ya alyuvarların elektrik yükü düşürülerek (protein parçalayıcı enzimlerle işleme), ya ortama büyük moleküllü maddeler (örneğin albümin, dekstron) eklenip dielektrik sabitesi yükseltilerek, hatta gerekirse ortamın iyon gücü artırılarak potansiyeli azaltma yoluyla sağlanabilir.
—Nörobiyol. Bir eylem potansiyeli yaratmak için sinir lifinin minimum düzeyde kutupsuzlaşması gerekir ve bu rolü yerel ön potansiyel oynar. Eylem potansiyelini bir duyu sinirinin ucu (alıcı potansiyeli), bir si- naps zarı (sinaps potansiyeli) yaratabilir ya da doğrudan doğruya komşu sinir zarını yerel akımlarla kutupsuzlaştıran ve böyle- ce kendi iletimini sağlayan eylem potansiyeli bunu yaratır. Yerel potansiyellerin oluşumu, mekanizması katyonların iletiminde bir artmaya (en sık görüleni budur) ya da potasyum yahut klor iyonu iletiminde bir azalmaya bağlı olan, zarın kendisinin kutupsuzlaşmasıdır.
• ZAR ÖTESİ POTANSİYELLER.
1. Dinlenme potansiyeli. Etkinlik dönemleri dışında uyarılabilen biyolojik bir zarın her iki yüzünde ölçülebilen bir elektrik potansiyelidir. Bunu dinlenme akımları yaratır. Dinlenme halindeki bir hücrenin içine yerleştirilen bir elektrotla doğrudan ölçülür. Edilgin yayılma, dinlenme anında çeşitli iyonları edilgin yayılmaya ters yönde hareket ettiren bir sodyum / potasyum pompasının etkisiyle dengelenir. (DİNLENME AKİMİ )
2. Eylem potansiyeli. Sinir ve kas zarlarında gelişir; sinirlerdekine sinir akı'sı denir; eylem potansiyelinin uyarılmasına yol açan yerel akımları o doğurur.
3. Sinaps potasiyeli ya da sinapssonrası potansiyel. Bu potansiyel bir sinir hücresinde, sinapsöncesi nöronun uyarılmasına yanıt olarak sinaps zarının her iki yüzünde kaydedilebilen bir elektrik potansiyelidir. Sinapssonrası potansiyeller, sinapsöncesi lifin salıverdiği sinirsel aracı ile sinapssonrası alıcılar arasındaki etkileşimden doğar. Tutuklayıcı bir sinirsel aracı olduğu zaman, zarda ya katyon iletiminin azalmasından ya da anyon (klor) iletiminin artmasından ileri gelebilen bir aşırı kutuplaşma görülür Bu durumda bir sinaps- sonrası tutuklayıcı potansiyel söz konusudur. Uyarıcı bir sinirsel aracı olduğu zaman, kural olarak kutupsuzlaşmaya varan bir katyon iletimi artışı sözkonusudur; buna sinapssonrası uyarıcı potansiyel denir; bu potansiyel eylem potansiyellerinin doğmasını ve böylece sinapssonrası nöronun elektrik etkinliğinin artmasını sağlar.
4. Sinapsöncesi potansiyel, eylem potansiyelinin yayılmasıyla sinapsöncesi bir sinir ucu üzerinde ilerleyen elektrik potansiyelidir. Onu, sinir ucuna kalsiyum girişi ve sinapsın kimyasal aracısının salıverilmesi izler.
5. Doğurucu potansiyel, yerel potansiyel ya da yerel ön potansiyel.
6. Hareket plak'ı potansiyeli.
7. Alıcı potansiyeli. Bir duyu sinir lifinin çevresel ucu yakınında kaydedilebilen yerel bir potansiyeldir. Genellikle çevresel bir uyarıya yanıt olarak gelişen bir kutupsuz- laşma ya da aşırı kutuplaşma sözkonusudur; örneğin, ışık, ışığa duyarlı pigmentlerle fotonlar arasındaki etkileşimden sonra retinanın koni ve çomak hücrelerinde bir alıcı potansiyeli doğmasına yol açar, mekanik biçim değişiklikleri derinin ya da kasların mekanik uyarılara duyarlı liflerinde alıcı potansiyelleri oluşturur. Alıcı potansiyeli, genellikle doğurucu bir potansiyeldir, komşu sinir lifini kutupsuzlaştırır ve duyu mesajını kodlayacak olan eylem potansiyellerini başlatır.
8. Ardışık potansiyel ya da art potansiyel. Sinir hücrelerinin zarlarında oluşan ve bir eylem potansiyelinin ardını izleyen çok düşük gerilimli bir potansiyel değişikliğidir. Ardışık potansiyel önce negatif, sonra pozitif olur. Ardışık potansiyeller sodyum ve potasyum iletimindeki ani değişmelerden ve sodyum pompasının eyleminden doğar.
9. Elektrotonık' potansiyel.
10. Denge potansiyeli. Çeşitli iyonların yoğunluğu sabit kaldığında, iyonlarda yarı geçirgen bir zarın iki yüzü arasında bulunan bir elektrik potansiyelidir
11. Aynm potansiyeli ya da yayılma potansiyeli. Zarla birbirinden ayrılmış iki bölmede çeşitli iyon türlerinin yoğunlukları aynı olmadığı zaman, iyonlara yarı geçirgen bir zarın her iki yüzünde ölçülebilen elektrik potansiyeli farklıdır Eğer iyonlardan biri zardan geçmeyip diğerleri geçebilirse, ayrım potansiyeli ortaya çıkar.
12. Minyatür potansiyel. Sinir ucu tarafından asetilkolin içeren bir keseciğin salıverilmesi sırasında sinir-kas bağlantısının sinapssonrası yüzünde kaydedilen elektrik potansiyelidir.
Minyatür potansiyeller genliği az potansiyellerdir (0,4 milivolt) ve sinir lifi eylem potansiyeli yaymadığı zaman rastlantı olarak kaydedilebilirler. Sinirsel uyarı geldiğinde, aynı anda birçok kesecik salıverilir ve hareket plak'ı potansiyelini oluşturmak üzere bir araya toplanırlar; bunun sonucunda kas kasılmasını başlatacak olan eylem potansiyeli doğar. Minyatür potansiyellerin B. Katz tarafından bulunması sinirsel aracıların salıverilmesi kuramının temelini oluşturur: bu kurama göre, bir sinir akışının gelişi sırasında salıverilen kimyasal aracı, sinapsöncesi öğede bulunan ve her biri sabit miktarda (quantum) sinirsel aracı molekülü içeren keseciklerin toplam içeriğinden kaynaklanır. Minyatür potansiyellerin ortaya çıkarılması ancak asetilkolinde gerçekleşebilmiştir.
• YÜZEY POTANSİYELLERİ. Birçok hücrenin etkinliği sonucunda ortaya çıkar ve bu hücrelerden uzakta da kaydedilebilir. Belırlenebılıp de özellikle önem taşıyan yüzey potansiyelleri şunlardır:
1. koklea mikrofon potansiyeli, bir ses uyarısı sırasında içkulak yakınında kaydedilebilen potansiyeldir, koklea liflerinin etkinliğine değil, Corti organındaki kirpikli hücrelerin etkinliğine bağlı olduğu sanılmaktadır;
2. korteks potansiyeli, kafa derisi üzerinden kaydedılebılen beyin kodeksi yüzeyindeki potansiyel farkıdır; örneğin, elektroansefalografi ile kaydedilir;
3. sürekli korteks potansiyeli, beyin dokusu içine yerleştirilen bir elektrotla beyin dışındaki bir elektrot arasındaki potansiyel farkıdır; bu sürekli korteks potansiyeli özellikle beynin metabolizma durumuna göre değişmekle birlikte, nasıl oluştuğu tam olarak anlaşılamamıştır;
4. anımsatma potansiyeli, gerek uzaktaki bir başka sinirsel yapının elektrikli uyarısının, gerek doğal bir duyu uyarısının etkisi altında beyin yapısında kaydedilen potansiyeldeki yerel değişikliktir; anımsatma potansiyellerinin kafa derisi üzerinden kaydedilmesi günümüzde yaygınlaşmaktadır, çünkü sınır sisteminin derinlerde bu lunan ve görünmeyen lezyonlarına, özellikle plak sklerozuna teşhis koymaya yarar;
5. kas potansiyeli, kas liflerinin yarattığı elektrik potansiyel farkıdır. Tekniklere göre şu çeşitleri vardır: kas içindeki bir mık- roelektrotla kaydedilen kas lifi potansiyeli, elektromiyografide kas içindeki bir mak- roelektrotla kaydedilen çok birimli kas potansiyeli ve deriye yapıştırılmış bir elektrotla kaydedilen yüzey potansiyelleri.
Kaynak: Büyük Larousse
Potansiyel Nedir?
