SONDAJ a. (fr. sondage).
1. Herhangi bir yeri, bir çukuru, bir suyu, bir toprağı sondalamak eylemi.
2. Bir topluluktaki eğilimler, düşünceler vb. hakkında genel bir kanı edinmek için yapılan yoklama, araştırma. ( KAMUOYU YOKLAMA'SI.)
3. Sondaj yapmak, bir düşünceyle, bir durumla ya da konuyla ilgili olarak bilgi edinmeye çalışmak.
—Denizbil. - DERİNLİKÛLÇÜMÜ. || Deniz sondajı, deniz dibinde bir hidrokarbon yatağının araştırılıp işletilmesi ya da deniz dibi yapılarının korunması amacıyla makinelerle kazılmış kuyu. (Denizlerde bilimsel yollarla kuyu açma çalışmaları, 1966’ dan bu yana Glomar Challenger gemisiyle yürütülmektedir.)
—Ger. day. YOKLAMA'nın eşanlamlısı.
—Istat. Az sayıda veriye dayanarak bir kimseye ya da bir gruba ilişkin acele bilgi edinme. || Bir gruba sondaj yapmak, o gruba sondaj yoluyla anket yapmak: Bir mağazanın müşterileri arasında sondaj yapmak için bir soru kâğıdı hazırlamak.
—Jeofiz. Sismik sondaj, deniz dibinin altında bulunan katmanların konumunu belirleme; çeşitli arazilerde ve bunları ayıran yansıtıcılar üstünde yansıyan ve/ya da kırılan sismik sinyallerin yayınlanmasıyla geri dönüşü arasındaki süre ölçülerek konumlama gerçekleştirilir. (Noktasal [sismik istasyon] ya da bir gemi tarafından aşılan yol boyunca kayıt yapıldığında kortvansi- yonel ya da sürekli sismik sondajdan söz edilir. Toprak altına girişin az ya da çok olmasına göre, sondaj hafit ya da ağır'dır.)
—Kuyuc. ve Petr. san. Özellikle petrol, doğal gaz ve su sözkonusu olduğunda çok derinlere kadar inerek bir kuyu (sondaj kuyusu) kazmayı sağlayan tekniklerin tümü. (Bk. ansikl. böl. Kuyuc. ve Petr. san.). || Herhangi bir yerde, bir çukurda, suda ya da arazide sondaj yapmak eylemi. || Sondaj ikmal gemisi, deniz dibinde sondaj kuyuları açmada kullanılan donanımlan ve malzemeleri taşımayı ve depolamayı sağlayan gemi. || Sondaj yapmak, sondaj kuyusu açmak. || Taşınır sondaj aygıtı, bir kamyon ya da römork üzerine yerleştirilen ve sığ sondaj kuyuları açmada kullanılan hafif aygıt.
—Delme işleminde kullanılan makine.
—Mad. oc. ve Petr. san. Kayaç numunesi almak ya da fiziksel bir ölçüm yapmak için kesici bir uç yardımıyla arazide delik açmak işlemi. (Bk. ansikl. böl.) || Sondaj deliği, bu amaç için açılan küçük çaplı (200 ya da 300 mm) delik. || Sondaj kuyusu, sondaj çalışmalarının yapıldığı kuyu. || Sondaj makinesi, derinliği birkaç yüz metreyi geçmeyen sondaj delikleri açmada kullanılan, kendinden motorlu ya da bir römorkla taşınan makine (Bk. ansikl. böl.) || Darbeii ya da döner darbeii sondaj, yöntemi, bir darbe hareketi yapan kesici bir uçla açılan sondaj yöntemi. (Darbe hareketi, kesici ucun, her seferinde farklı konumlarda vuruş yapması için bir dönme hareketiyle birlikte gerçekleşir.) || Döner sondaj yöntemi, bir dönme hareketi yapan bir matkapla açılan sondaj. (Bu yönteme "rotary" sondaj yöntemi de denir.) || Karot sondajı, genellikle elmas uçlu matkaplarla gerçekleştirilen ve yapılarını bozmadan kayaç parçalarını çıkarmaya olanak veren sondaj yöntemi. || Tahrip sondajı, kazı bölgesindeki sert bir kayacı parçalamak için uygulanan sondaj.
—Meteorol. Atmosferi düşey doğrultuda inceleme. (Bk. ansikl. böl.)|| Sondaj balonu, topladığı bilgileri radyo dalgalarıyla yere ulaştıran ölçme aygıtlarıyla donatılmış serbest balon.
—Yerbil. Sondaj yapmak, çeşitli katmanların türünü saptamak ya da su, cevherler vb. bulmak amacıyla, sondajla delerek derinlikleri araştırmak: inşaattan önce bir araziye sondaj yapmak.
—ANSİKL. Kuyuc. ve Petr. san. Bir hidrolik türbinle uygulanan türbosondaj ve bir elektrik motoruyla uygulanan elektrikli sondaj tekniklerinin gösterdiği gelişmeye karşın, sert topraklar üzerinde petrol yatakları araştırmada ve işletmede kullanılan temel yöntem, çamurlu döner (rotary) sondaj yöntemidir.
Darbeii sondaj yönteminde, ağır ve kesici bir aygıt birkaç santimetre yükseklikten belli bir hızla kayaç üzerine düşürülür ve bu işlem yinelenerek kayaç parçalanır. Kesintiler, kuyu dibine az miktarda su püskürtüldükten sonra bir kovayla toplanır. Bu yöntem sığ sondaj kuyuları açmada kullanılır.
Döner sondaj yöntemi, iyi teknik koşullarda ve güvenlik içinde çok derinlere ulaşmayı sağlar. Genellikle dişli merdanelerle donatılmış bir aygıt olan matkap, kuyunun dibinde, sondaj çubukları tarafından döndürülür; bu çubuklar kuyu dibinden toprak yüzeyine kadar gelen birbirine vidalanmış içi boş, çelik silindirlerdir. Yüzeyde vidalanan köşeli çubuk'un dış kesiti kare biçimindedir ve döner tabla'yla döndürülür. Köşeli çubuğun kendisi de, hareketli makara'ya bağlı kaldırma kancasr'na bir kulpla asılı bulunan püskürtme kafası'na vidalıdır. Kuyu açma kulesi'nin ya da sondaj kulesi'nin üst bölümünde taç makara vardır. Bir halat birçok kolanla iki makarayı birleştirir; bu halatın çeken kolanı çıkrık tamburu'na sarılır; çok sağlam olan bu çıkrıkta, halatın değişik hızlarda sarılmasını sağlayan bir vites kutusu bulunur; bu kutu, aşınan ve oeğiştirilmesi gereken matkabı hızla yukarı çekmeyi sağlar. Çıkrık, bir ya da birbirine bağlanabilen birçok motorla devindirilir. Bu motorlardan biri de döner tablayı çalıştırır. Bağımsız ya da kimi kez çıkrığın arkasına yerleştirilmiş motorlarla çalıştırılan çamur pompaları, matkap tarafından ilerleme oranında koparılan kesintileri boşaltmak için, sondaj kuyusuna sürekli olarak çamur püskürtür. Su, kil ve kimi kimyasal ürünlerin karışımı olan çamur, kesintilerin yukarı çıkmasını sağlar, yaptığı hidrostatik basınçla kuyu çeperlerini korur ve kimi oluşumlarda karşılaşılan basınçlı akışkanları tutar ve matkabı soğutur; ayrıca, kuyu çeperlerine bir kil tortusu ya da çamur pastası çökeltme özelliğine sahiptir; bu da, çeperlerin sağlamlaşmasını sağlar. Çamur, pompalarda, basma borularında, yükselme kolonunda, püskürtme hortumunda, püskürtme kafasında, sondaj çubuklarının içinde sürekli olarak dolaşır; matkap üzerindeki özel boşaltma deliklerinden dışarı çıkar ve çubuklar ile kuyu çeperleri arasında yer alan halka biçimindeki boşluktan yukarı çıkarken topladığı kesintileri beraberinde sürükler. Yüzeye ulaştığında bir olukla, kesintileri tutan titreşimli elek'e doğru gönderilir; son olarak, çamur havuzlarına geri döner ve burada, elekten geçen çok ince taneler dibe çöker.
Havalı sondaj yönteminde, çamur yerine hava kullanılır; bu yöntem, çamur hazırlamak için yeterli miktarda su bulunmayan çöl bölgelerinde ya da sondaj kuyusu açılan arazinin yapısı, sızma nedeniyle önemli çamur kaybına yol açtığında uygulanır.
Matkabın etkili çalışmasını sağlamak için, çubukların matkaba ilettiği dönme hareketinin dışında (arazi yapısına göre, 40 ile 150 dev/dk), kuyu dibine belli bir ağırlıkla bastırmak gerekir (kimi arazilerde 20 t'a kadar). Bu ağırlık, normal sondaj çubuklarından daha ağır ve daha dayanıklı özel çubuklarla matkap üzerine bastırılarak sağlanır; ağırlık çubukları denilen bu çubuklar, yaklaşık 100 m yüksekliğindeki bir çubuk dizinin içine, matkabın tam üzerine bağlanır.
Kuyunun belli bir bölümü delindiğinde, çelik borulardan oluşan bir koruma sütunu indirilerek kuyunun çeperleri kaplanır; casing adı verilen bu işlem sondaj süresince kuyu çeperlerini korur. Bu tip bir sütunun tamamı ya da yüksekliğinin bir bölümü, koruma sütunu ile kuyu çeperleri arasında kalan boşluğun sızdırmazlığını sağlamak için genellikle çimentolanır.
Su içinde, gitgide büyüyen derinliklerde yapılan sondaj çalışmalarında kullanılan yöntemlerin ve gereçlerin, deniz dibi (ya da deniz) sondaj'larında yararlanılan çok özel tekniklere ulaşması için büyük bir gelişme göstermesi gerekmiştir. Bu sondaj yönteminde kullanılan tesisin belli bir devinimsizlikte olması zorunludur. Meteoroloji ve okyanusbilim, rüzgârlarla ilgili temel verileri sağlar. Gereç hesabında yerel gelgit, akıntı ve soluğan koşulları da göz önüne alınmalıdır: bu nedenle, deniz üzerindeki platformların yüksekliği, dalga sırtı platformlara zarar veremeyecek biçimde hesaplanır.
Denizde sondaj işlemlerinde (off shore) kullanılan yapıların başlıca üç tipi vardır:
1. 100 m’yi pek aşmayan diplerde, sondaj yerine yedekte çekilerek getirilen yükselebilir yüzer platformlar kullanılır. Teknenin ayakları (en az üç) krikolarla ya da kre- mayerlerle indirilip kaldırılabilir. Sondaj yerinin üzerine gelindiğinde ayaklar deniz dibine kadar indirilir. Dipten aldığı destekle platform deniz üzerinde en yüksek dalgaların ulaşamayacağı bir yüksekliğe çıkar. Bu konumda, sondaj kuyusu açmaya, karada kuyu açma koşullarında olduğu gibi başlanır. Sondaj işlemi sona erdiğinde, platform krikolarla ya da kremayer- lerle yüzer konuma getirilir, sonra ayaklar, yeni bir yere kadar yedekte çekilebilmesi için yukarı alınır.
2. Derinliği 300 m'ye ulaşan diplerde yarıdalgıç platformlar kullanılır; havada duran platform, şamandıra görevi yapan içi boş sandıklara yine içi boş büyük ayaklarla bağlıdır. Platform sondaj bölgesine diple hiçbir mekanik bağlantı gerektirmeyen dinamik konumlandırma sistemleriyle donatılır. Ayrıca bu gemilerde teknenin her yerine dağılmış ve bütün yönlerde hareket eden pervaneler bulunur. Bu pervaneleri harekete geçiren motorlara bilgisayarla kumanda edilir. Geminin her türlü yer değiştirmesi akustik bir sistemle bilgisayara iletilir ve bilgisayar bu yer değiştirmeyi dengelemek için bir ya da birçok pervaneyi harekete geçirir. Demirlemenin yerini alan bu kararlılaştırma sisteminin dışında, başvurulan sondaj teknikleri demirli yapılarda kullanılanlarla özdeştir. Sondaj gemileri ve dinamik konumlandırmak yarıdalgıç platformlar, derinliği 1 000 m’yi götürülürken sandıklar ya boştur ya da kısmen suyla doludur. Sondaj yerine gelindiğinde, sandıkları, soluğan ve akıntı etkilerinden korumak ve en yüksek dalgaların tekneye ulaşamayacağı bir biçimde platform ile deniz yüzeyi arasında belli bir uzaklık bırakmak için, sandıklar deniz düzeyinin altına, belli bir derinliğe inecek biçimde suyla doldurulur. Platform, demirlerle (5 ile 12) sondaj yerinin düşey doğrultusunda dengede tutulur. Bu demirlerin zincirleri ya da kabloları platform üzerinde yer alan değişmez gerilimli çıkrıklara sarılır. Bu demirleme sistemi, yatay yer değiştirmeleri, sondaj işlemiyle uyuşan değerlere kadar küçültür, ancak soluğana bağlı düşey hareket (vuruntulama) azami derecede düşürülmelidir, bu nedenle sondajda kullanılan çelik borular bir "vuruntu denkleştirici” ile platforma bağlanmalıdır.
3. Hareketli bir araçtan yararlanarak denizde kuyu açmanın en hızlı yolu, sondaj gemileridir; ancak kablolu klasik demirlemenin ağırlığı ve karinanın sondaj yapmayı engelleyen hareketi, uzun süre bu gemilerin sondaj işlemlerinde kullanılmasını sınırlamıştır. Günümüzde bu gemiler, “Pelican” sondaj gemisi
Matkap arazide ilerledikçe çıkan kesin- ve dinamik konumlandırma tiler yerbilimcilerce incelenir. Araziden Hkesl rot adı verilen silindirsel bir örnek almak için kuyu dibine, genellikle özel bir takım indirilir; alınan örnek yerbilimcilerin daha kesin saptamalar yapmasını sağlar.
Sıvı ya da gaz hidrokarbon üretimini amaçlayan petrol kuyuları açmada, sondaj işlemleri, kazılmış oluşumları değerlendirme ve örnek alma işlemleriyle birlikte gerçekleştirilir: karot alma, diyagrafi ve üretim denemeleri.
—Mad. oc. Sondaj bir cevher yatağını aramada ve tanımada kullanılan en yaygın tekniktir. Arama sondajları genellikle arazi yüzeyinden başlayarak aranan yapıya az çok dik doğrultuda açılır (yatay bir katmanda, düşey sondajlar, bir damar düşeyinde oldukça eğimli sondajlar). Bu sondajlar çoğunlukla karot almaya yöneliktir. Bir cevher yatağına ilişkin ayrıntılı bilgi edinebilmek için, galeri çevresinden yelpaze biçiminde darbeli sondajlar yapılır.
Kimi cevher yatakları, yeraltına insan indirilmeden yerüstünden yapılan sondajlarla da işletilebilir: sıvı ya da gaz halindeki maddeleri (su, petrol, doğal gaz) pompalama; su püskürterek tuzu çözündürme ve tuz çözeltisini dışarı alma (so- lution mining); kuyu dibine basınçlı su vererek bağdaşık olmayan malzemeleri mekanik yıkama, kesintileri dışarı almafslurry mining); kimyasal bir çözücüyle kolayca etkilenen cevherlerin yerinde liçing'ı (çözücü bir sondajla püskürtülür ve çözelti başka bir sondajla dışarı alınır); kömürü yerinde gazlaştırma.
Sondajlar, aynı zamanda kayaç kütlesi içinde gerçekleştirilen çeşitli işlemlerde de kullanılır: löbmür üretimine geçmeden önce katmanlardaki grizuyu dışarı almak için uygulanan gaz giderme sondajları; kazı yapmadan önce araziyi pekiştirmek için uygulanan çimentolama sondajları; kayacı gevşetmeye ve kazı sırasında meydana gelebilecek tozu azaltmaya dayanan su püskürtme sondajları (kömür üretiminde "çiseleme'1 adı verilen teknik). Sondaj delikleri genelde içlerine patlayıcı madde yerleştirmek amacıyla açılmaz. Bununla birlikte açık işletmelerde, genellikle bir sondaj makinesiyle açıldıkları için lağım deliklerine çoğu zaman sondaj delikleri adı verilir.
• Sondaj makinesi. Sondaj makinesi motoru, delik delme için gerekli hareketi kesici uca, yani matkaba bir çubuk dizisiyle iletir; kesintinin su püskürtülerek ya da basınçlı havayla dışarı atılabilmesi için bu çubuklar içleri boş olarak yapılmıştır. Bir dönme ya da darbeli dönme hareketi yapabilen bu makine kayacı yalnızca darbe hareketiyle parçalar.
—Meteorol. Atmosfer sondajları yerden ya da uydulardan, yerinde ya da uzaktan yapılan ölçümlerle gerçekleştirilir. Yerinde ölçümlerle yapılan sondajlar, meteoroloji balonları ya da yukarı atmosfer için füzesondalarla taşınan radyosondalar ya da radyo-rüzgâr sondaları yardımıyla gerçekleştirilir.
Dünya meteoroloji ağını oluşturan çok sayıdaki meteoroloji istasyonunda balonlar ya da füzelerle yapılan düşey doğrultudaki sondajlar günde iki ya da dört kez sinoptik saatlerde (00.00, 6.00, 12.00, 18.00, evrensel saat) yapılır.
Uzaktan yapılan sondajlarda, atmosferin fiziksel özellikleriyle ilgili bilgiler elde etmek için yerden optik araçlar (lidar), akustik araçlar (sodar), radyoelektriksel araçlar (radar) ya da radyometre araçları (spektroradyometre) kullanılır.
Düşey sıcaklık ve nem profillerini elde etmek için, meteoroloji uydularında çok- kanallı radyometrelerden yararlanılır.
Kaynak: Büyük Larousse
Sondaj Nedir?
