Halay Nedir?

HALAY

a. (alay'dan). Folk. Toplu halde çeşitli biçimlerde bağlı dizi oluşturularak, sözlü ya da sözsüz ezgiler eşliğinde oynanan halk oyunlarının genel adı. (Bk. ansikl. böl.)

• Halay başı - HALAYBAŞİ.
• Halay çekmek, halay türü bir halk oyunu oynamak.
• Halay faslı, belli bir sıra izlenerek art arda çalınan ya da söylenen, aynı makamda halay ezgileri.
• Halay havası, halay oyunlarına eşlik eden sözlü ya da sözsüz ezgi. (Bazı yörelerde yalnızca türkülü halay ezgileri için kullanılır.) Hatay tepmek, horadaki gibi ayakları yere vurarak halay çekmek.
• Halay tutmak, halay çekmek üzere bağlı dizi oluşturmak.
• Hataya durmak, halay oynamak üzere dizilmek.
• Kadın halayı, yalnızca kadınların oynadığı halay.
• Omuz halayı, oyuncuların birbirlerini omuzlarından tutarak oyna dıkları halay.
• Tepeli halay, oyuncuların omuzlarına bir başka kişiyi alarak oynadıkları halay. (Erkekler tarafından oynanır.)

—ANSİKL. Halay, Anadolu’nun birçok yöresinde, özellikle iç ve G.-D. Anadolu’da yaygın bir halk oyunu türüdür. Bir topluluk dansı, disiplinli bir dizi oyunudur. En az beş kişi tarafından oynanır. Bununla birlikte daha az kişiyle oynanan halay oyunları da vardır. Eşlik çalgıları, yörelere göre farklılıklar göstermekle birlikte, genellikle davul zurnadır. Kadınlar bazı yörelerde türkü söyleyiptef çalarak halay oynarlar. Halay yalnız erkekler, yalnız kadınlar ya da kadın erkek birlikte oynanır.

Halaylar bağımlı oyunlardır. Oyuncular halaybaşi"nın komutuna uyarak hareket ederler. Halaya çoğunlukla bağlı diziyle başlanır. Oyuncular birbirlerinin küçük parmaklarından tutarak, kol kola girerek ya da omuzlarından tutarak diziyi oluştururlar. Bazı halaylarda bu diziliş bir süre sonra değişir, bazılarındaysa oyunun sonuna değin sürer.

Halaylar, tek bölümlü halaylar, iki bölümlü halaylar ve üç bölümlü halaylar olmak üzere üçe ayrılır. Tek bölümlü halaylar, oyunun başından sonuna değin aynı melodi, ritim ve figürlerle oynanan halaylardır. Bunlarda oyun ilerledikçe yalnızca ezginin hızında bir artış olur, bunun dışında başladığı biçimiyle sürdürülür, iki bölümlü halaylar iki melodi, iki ritim ve iki ayrı oynama biçimi olan halaylardır. Ağırlama adı verilen ilk bölümde, ayaklar oynamadan sağa sola kıvrılışlar ve ufak yıkılışlarla oyuna başlanır. Melodi ağır bir tempodadır. Çoğunlukla oyuncular kapalı dizi oluştururlar. Halaybaşının mendil sallayarak verdiği komutla ikinci Dölüme geçilir.

Eşlik çalgıları birinciyle uyumlu ama daha hareketli ikinci bir ezgiye başlar, oyunun figürleri hızlanır. Birinciyle ikinci bölüm bütünüyle birbirinden farklı iki ayrı oyun gibidir, ikinci bölüme yörelere göre yelleme, hoplatma, sıktırma, gibi adlar verilir. Üç bölümlü halaylarda ise üç ayrı ezgi, üç ayrı ritim ve farklı figürler yer alır. Ağırlama ve hoplatma bölümlerinin arasında kimi yörelerde yanlama, kimilerindeyse ortalama adı verilen hareketli bir bölüm bulunur. Yanlama adı bu bölümde oyuncuların birbirlerinin üzerine abanarak yana doğru tüm bedenleriyle eğilmelerinden kaynaklanmaktadır.

Anadolu'da eşlik türkülerinin ya da figürlerin kaynaklandığı olay, yer ya da kişilerin adını taşıyan yüzlerce halay adı saptanmıştır. Halaylar düğün, nişan, kına gecesi, dini ya da resmi bayramlar nedeniyle düzenlenen törenler, askere uğurlama vb. toplu halde yapılan her türlü eğlentide oynanır. Halay giysisi yörelere göre farklılıklar gösterirse de genellikle erkeklerde poşu, yazma, işlik, şal kuşak, cepken, gömlek, şalvar, yemeni ya da çarıktan; kadınlarda ise kefiye, yazma vb. başörtüsü, fistan (üçetek), iç donu, şalvar, kuşak ve ayakkabıdan (çarık,yemeni) oluşur.

HALAYBAŞI

a. Folk. Halay türü halk oyunlarında dizinin sağ başında bulunan ve elindeki mendil yardımıyla oyunu yöneten kişiye verilen ad. (Bazı yörelerde başadur, başçeken, sırabaşı da denir.)

—ANSİKL Halaybaşı, oyunu çok iyi bilen ve çevrede saygınlığı olan kişilerden seçilir. Oyuncuların tümü halaybaşının elindeki mendil aracılığıyla verdiği komutlara uymak zorundadır. Melodi ya da ritmin değişmesi, figürlerin yinelenme sayısı, oyunun hangi hızla oynanacağı halaybaşının komutlarıyla belirlenir. Oyun sırasında halaybaşı bir bölümü oynatmadan bir başka bölüme geçebilir. Dizinin en sonunda bulunan ve pöççük" adı verilen oyuncunun görevi halaybaşının verdiği komutların anlaşılıp anlaşılmadığını denetlemek ve elinde taşıdığı mendil yardımıyla halaybaşına bildirmektir. Halaybaşının hemen yanında ikinci denen ve halaybaşılığa aday olan bir oyuncu bulunur. Halaybaşıyla pöççük arasındakilere kelle ya da sıra oyuncuları denir.