Olabilir Nedir?

OLABİLİR sıf. Gerçekleşmesini, olmasını önleyecek bir engel bulunmayan şey için kullanılır; mümkün.

—Fels. OLANAKLl'nın eşanlamlısı.

—Mant. Olabilir dünya, birlikte olabilen, yani her biri olanaklı olan ve çelişki içermeyen, dolayısıyla aralarında hiçbir zaman çelişmeyen bir nesneler topluluğunu adlandıran leibniz kökenli kavram. (Bk. ansikl. böl.)

♦ a. Mant. Varlığı çelişki içermeyen. (Bk. ansikl. böl.)

—ANSİKL. Mant. "Olabilir” kavramı modal mantığın konularından biridir. Son zamanlarda bu tür bir mantığın kurulmasında önemli adımlar atıldı ve bu çalışmalara öncülük eden mantıkçı ve filozoflar, anlamlı bir biçimde, Leibniz'in "olabilir dünya" kavramını yeniden canlandırdılar. Leib- niz’e göre tanrısal anlıkta sonsuz sayıda olabilir dünya birbiriyle yarışırken, Tanrı bunlar arasında en yetkin olanına varlık kazandırmıştı. Ancak modal mantık çalışmalarında yer alan çağdaş olabilir dünya kavramı Leibniz'in tanrıbilimsel uğraşlarından oldukça uzak bir kavramdır. Mantıkçı Saul Kripke'nin geliştirdiği olabilir dünyaların anlambilimi modal mantığı olabilir dünya kavramına dayandırma yolunda ilginç bir girişimdi. Buna göre, mantıksal olarak doğru bir önerme bütün olabilir dünyalarda doğru olan bir önermeydi. Quine modal mantığı, özellikle nesneleri bireyleştirmekteki güçlük nedeniyle, içinden çıkılmaz derecede karışık olmakla eleştirdi: olabilir bir dünyadan bir ötekine geçtiğimiz zaman, neyi “aynı bir birey" sayacağız ? Leibniz'in ana düşüncesi benimsenmedikçe (ona göre her birey, ancak bir tek olabilir dünyada var olabilir), bir bireylik ölçütünün ortaya konması güç gibi görünüyordu. Gerçi bir bireyin bazı nitelikleri ayrılarak onun temel nitelikleri, ötekilerse ikincil nitelikleri sayılabilir ve onu bireyleştiren temel özellikleri taşıması koşuluyla, her iki olabilir dünyada da aynı birey olduğu söylenebilirdi. Ancak iki nitelik arasındaki ayrım çok belirsiz görünüyordu. Öuine şöyle yazar: "Matematikçilerin mantıklı olmaları zorunluyken iki ayaklı olmalarının zorunlu olmadığını, buna karşılık bisikletçilerin iki ayaklı olmaları zorunluyken mantıklı olmalarının zorunlu olmadığını düşünmek akla oldukça yatkındır. Ama, gariplikleri arasında hem matematik hem de bisiklet bulunan biriyle karşılaşırsak ne olacak? Bu somut birey, zorunlu olarak mantıklı, ilineksel olarak iki ayak'ı mı, yoksa zorunlu olarak iki ayaklı, ilineksel olarak mantıklı mı sayılacak ?[...] Bireyin özniteliklerinden bazılarını zorunlu öznitelikler ve ötekilerini olumsal özni- telikler sayan bir değerlendirmenin hiç anlamı yoktur" (Word and Object) [Sözcük ve Nesne], Kripke'nin çözümü, "katı adlandırıcılar” dediği ve bütün olabilir dünyalarda aynı özlükleri adlandıran dilbilimsel bir anlatımlar sınıfı önermeye dayanıyordu. Özellikle özel adlar bu türlü adlandırıcılar arasında yer alırlarken, tekil betimlemeler bu tür adlandırıcılar arasında yer almıyorlardı. Böylece, olabilir bireylerin bir bireylik ölçütü ortaya konuyor, ancak en azından iki çelişik görünüşlü sonuca yol açılıyordu: 1. a ve b’nin ad oldukları “a, b’dir" türü doğru önermeler zorunlu olarak doğruydular ("a, b'dir”in doğru olmasının nedeni, "a" ve "b"nin gerçek dünyada aynı bireyi adlandırmalarıydı; ancak "a" ve "b", katı adlandırıcılar olarak, bütün olabilir dünyalarda da aynı bireyi adlandırıyorlardı; buna göre a,b’dir", bütün olabilir dünyalarda doğru ve dolayısıyla zorunlu olarak doğruydu). "Sabah yıldızı Akşam yıldızıdır” türü önermeler buna göre zorunlu olarak doğruydu, oysa bu doğruluk gözlem aracılığıyla biliniyordu: demek ki aynı zamanda hem zorunlu, hem de sonsal önermeler vardı;