Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)

Kıbrıs adasında devlet

Sponsorlu Bağlantılar

3 355 km2; 171 000 nüf. (1990). Başkenti Lefkoşa

COĞRAFYA

Tarıma elverişli K. kesiminde yer alan toprakları, Beşparmak dağları, Kırpaşa yarımadası ve Içova'yı kaplayarak, D.'da Gazi Mağusa körfezinden, B.'da Güzelyurt körfezine kadar uzanır. Güzelyurt körfezinin B.’sında, 60'lı yıllarda Türkler’in Rumlar'a karşı kahramanca savundukları Erenköy çevresinde küçük bir arazi parçası da rum kesimi ile çevrilmiş bir adacık halinde KKTC’ye aittir. KKTC’nin rum kesimi ile olan girintili çıkıntılı sınırı D.'da Maraş'ın yaklaşık 5 km kadar G.’inde başlar, İngiliz Dikelya üssünün K.'inden geçer, Akıncılar'ı içeren bir çıkıntı yaptıktan sonra, K.-B.'ya döner, Lefkoşa'yı ikiye bölerek B.'ya uzanır ve B.’da Karlıdağ’ın (Troodhos) etekleri ile Güzelyurt körfezinin G. kıyıları arasında dar bir şerit oluşturarak sona erer. 1-2 bin rum dışında tamamıyla Türkler'den oluşan nüfusun hemen yarısı kentsel yerleşmelerde yaşar En yoğun nüfuslu alan içova'dır. Başlıca kentler Lefkoşa, önemli bir liman olan Gazi Mağusa, Girne ve Güzelyurt'tur.

ekonomi

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ekonomisinde tarım kesiminin yanında ticaret ve turizm kesimlerinin de ağırlıklı bir yeri vardır. Barış harekâtfna kadar, ekonomik olarak da dış dünyadan tamamen kopmuş bir durumda bulunan Kıbrıs türk halkı, 1974'ten sonra ekonomik yönden etkili özerk yönetimini gerçekleştirebilmiş ve günümüzde 60 dolayında ülke ile ekonomik ve ticari ilişki kurmuştur. 1988 yılı itibariyle dışsatım 52,4, dışalım 218,1 milyon dolardır. Ticaret açığı, turizm ve diğer görünmeyen kalem gelirleriyle karşılanmaktadır. Dışsatımın yaklaşık % 70'ini turunçgiller başta olmak üzere tarım ürünleri, % 30'unu sanayi ürünleri oluşturur. Dış ticarette liberal bir politika izlenen KKTCde dışsatımın çok büyük bir bölümü Avrupa topluluğu üyelerine yapılırken, dışalımda ağırlık Türkiye’ye kaymaktadır. Ülkede yabancı yatırımcılar için önemli özendirici önlemler alınmıştır. Gazi Mağusa’da kurulan Gazi Mağusa serbest bölgesi 1978’den beri etkinlik göstermektedir.

KKTC’de, 1988 yılı fiyatlarıyla aynı yıl gerçekleşen 461 790 milyon TL tutarındaki GSMH'nın kesimler arasındaki dağılımı şöyle olmuştur: tarım (% 12,3), sanayi (% 11,5), inşaat (% 6,5), turizm ve ticaret (% 19,7), ulaştırma, haberleşme (% 6,8), bankacılık (% 4,1), konut mülkiyeti (% 2,8), hizmetler (% 5,3), kamu kesimi (% 16,7). Nominal değerlere göre hesaplandığında kişi başına düşen yıllık gelir 1 500 dolar, satmalıma gücü parkesine göre hesaplandığında 4 000 dolar dolayındadır.

TL'nin ulusal para olarak kullanıldığı KKTC'de para konvertibldir. 9'u yerli, 2'si Türkiye kökenli, 1'i de uluslararası olmak üzere 12 banka etkinlik göstermektedir.

Kıbrıs'ın tarihi kalıntılar bakımından zenginliğine, ama daha çok kıyılarının güzelliğine, uzun, güneşli yaz mevsimine ve hızla artan büyük yatak kapasitesine dayanan turizm, giderek adanın en önemli gelir kaynağı olma yolundadır; KKTC küçük bir ülke olmasına karşın, iki uluslararası havalimanına (Ercan ve Geçitkale), iki de uluslararası limana (Gazi Mağusa ve Girne) sahiptir.
Altyapı yatırımları konusunda Türkiye’ nin büyük ölçüde desteğini alan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetimin ekonomisin de üç temel sorun bulunmaktadır; üçüncü ülkeler ile doğrudan ulaşım sorunu, su ve elektrik arzındaki yetersizlikler.

TARİH

1974 Kıbrıs Barış harekâtı’ndan sonra Erenköy-Lefkoşa-Gazi Mağusa hattının kuzeyinde toplanan Türkler, rum kesimiyle bir anlaşmanın sağlanamaması üzerine şubat 1975'te Kıbrıs Türk Federe Devleti’ni (KTFD) kurdular. Ancak rum kesiminin iki bölgeli federasyon görüşünü kabul etmemekte direnmesi, türk ordusunun adayı bir an önce terk etmesini anlaşma için ön koşul sayması, geleceğini güvence altına almak isteyen türk toplumunu bağımsızlığını ilana sürükledi. KTFD Bakanlar kurulu’nun hazırladığı bağımsızlık kararı KTFD meclisi'nde 15 kasım 1983’te kabul ve ilan edildi. Kararda Kıbrıs Türkleri'nin serbest iradelerini temsil eden Meclis’in, türk halkının kendi yazgısına egemen olma hakkını kullanarak bağımsızlığını ilan ettiği açıklanıyordu. Kıbrıs'ın iki halkının her birinin kendini yönetme hakkı olduğu savunulurken, iki halkın adada barış içinde bir arada yaşama sorununa kalıcı bir çözüm bulabileceği, aradaki sorunların eşitlik esasına dayalı görüşmelerle çözülebileceği belirtiliyor; ayrıca KKTC'nin kurulmasının ilerde bir federal devlet oluşturulmasını engellemeyeceği, hatta kolaylaştıracağı vurgulanıyordu. Türkiye, KKTC'yi hemen tanıdı.

İngiltere, Yunanistan, ABD ve Kıbrıs Cumhuriyeti bağımsızlık ilanına tepki gösterdi. KTFD Başbakanı Mustafa Çağatay bağımsızlık ilanından 15 gün sonra istifa etti. Meclis, 70 üyeli bir Anayasa meclisi' nin oluşturularak yeni bir anayasa hazırlanmasına karar verdi. Anayasa meclisi 6 aralıkta toplanmaya başladı. 13 aralık 1983'te Nejat Konuk hükümeti kurdu. Kabinede Denktaş'ın önderi olduğu Ulusal birlik partisi ve bağımsızlar yer aldı. Nisan 1984'te Türkiye'yle karşılıklı elçi gönderilmesi Güvenlik konseyi ve Kıbrıs rum kesimi tarafından kınandı. Denktaş Birleşmiş milletler genel sekreteri Pörez de Cuellar'ın sunduğu anlaşma taslağını olumlu buldu; türk askerlerinin adadan aşamalı olarak ayrılacağını, bu çekilmenin takviminin ilerde görüşmelerle saptanabileceğini ileri sürdü.

KKTC Anayasası 5 mayıs 1985’te halkoyuna sunuldu. Cumhurbaşkanlığı seçimlerini (6 haziran 1985), oyların % 70,5'ini alan Denktaş kazandı. Denktaş'ın Ulusal birlik partisi, 50 milletvekili olan Meclis'te 24 milletvekilliği kazandı. Ulusal birlik partisinden Derviş Eroğlu, solcu Toplumcu kurtuluş partisiyle bir koalisyon kurdu (temmuz 1985); Hakkı Atun da meclis başkanı seçildi. Toplumcu kurtuluş partisi, Türkiye Başbakanı Özal’ın Kıbrıs'ı ziyareti sırasında önerdiği ve Eroğlu'nun benimsediği liberal siyaseti: kamu iktisadi kuruluşlarının özel sektöre devrini, serbest ticaret bölgeleri oluşturulmasını, turizm ve bankacılığın yabancı sermayeye açılmasını onaylamadığı için koalisyondan ayrıldı (ağustos 1986). Eroğlu, Türkiye'den göçenlerin kurduğu ve desteklediği Yeni doğuş partisi’yle bir hükümet kurdu (2 eylül 1986). Şubat 1988' de rum kesiminde yapılan seçimleri kazanan Vasiliu'ya, Denktaş bir "iyi niyet paketi" sundu; toplumlar arası ticaretin geliştirilmesi, çevre korumasıyla ilgili önlemlerin alınması, ortak sağlık sorunlarının koordinasyonu, suçluların iadesi ve başka konularda işbirliğine gidilmesini önerdi (3 mart 1988). Nisan 1988'de Yeni doğuş partisi yönetimi değişti. Yeni yöneticilerin ileri sürdüğü koşullar kabul edilmeyince koalisyon dağıldı; Eroğlu istifa etti.

Mart 1990'da Rauf Denktaş istifa ettiğini açıkladı. Ancak, aynı yıl nisan ayında yapılan seçimlerde % 66,7 oranında oy alarak yeniden cumhurbaşkanı seçildi. Mayıs 1990'da yapılan genel seçimlerde, Derviş Eroğlu önderliğindeki UDP, üç muhalefet partisinin ortaklaşa kurduğu Demokratik mücadele partisi (DMP) karşısında ezici bir üstünlük sağladı. DMP kazandığı 16 milletvekilliğini reddetme ve haziranda yapılacak yerel seçimlere katılmama kararı aldı. Eroğlu ise yerel seçimlerin ertelenmeyeceğini açıkladı. Bu tarihten sonra Denktaş ile Eroğlu arasında, çoğu konuda görüş birliği bulunmadığı görüldü.

EDEBİYAT

Kıbrıs'ta gelişen türk edebiyatı büyük ölçüde Türkiye'deki edebiyatın özelliklerini yansıtır. Mahmut ll’nin Lefkoşa'da yaptırdığı kitaplık dolayısıyla padişaha bir kaside sunan ve kendisine padişah tarafından sultan üş-şuara unvanı verilen Müftü Haşan Hilmi bu edebiyatın ilk temsilcilerindendir. Namık Kemal Magosa'da sürgün bulunduğu sırada yakın çevresinde yer alan Yadigâr ı muhabbet, Leyle-i visal romanlarını yazan Kaytaszade Mehmet Nâzım, Birmanzara-idilküşa adlı uzun öyküsüyle ve hicivleriyle tanınan gazeteci Ahmet Tevfik anavatandaki Jön Türk hareketine koşut yeni düşünceleri dile getirmişlerdir. Halk şiiri geleneğini sürdürenler arasında Kenzi, Sükuti İsmail gibi adlar anılabilir. Urkiye Mine Balman, Engin Gönül, Pembe Marmara gibi şairlerin Milli edebiyat akımı etkisindeki duygusal şiirlerini Türkiye'de 1950'lerde gelişen şiirden izler taşıyan Özker Yaşın, Osman Türkay, Taner Barlas gibi şairlerin yapıtları izledi. Bu edebiyatın son dönemdeki temsilcileri arasında ise Mehmet Yaşın, Fikret Demirağ gibi adiar yer alır.

Kıbrıs Türkçesi

Kıbrıs'ta, daha ziyade yerli Kıbrıslı Türklerin konuştuğu, Türkçe'nin bir şivesi veya Türkiye Türkçesi'nin Kıbrıs ağzı. Yazı dilinde kullanılmamaktadır. Kullananlar olsa bile sistematik yapısı oluşturulmadığı için kişiden kişiye ve bölgeden bölgeye değişiklikler gösterebilmektedir. Örneğin Baf yöresi, Karpaz yöresi gibi bölgesel söyleyişlerde farklılıklar olabilmektedir.
Dilbilgisi yapısında ve kelimelerin telaffuzunda sanıldığı gibi İngilizce'den değil, Rumca'dan çok etkilendiği belirgin olarak görülmektedir. Dilbilgisinde, devrik cümle yapısı ve özellikle soru cümlelerinin cümle sonundaki ses tonu vurgusuyla yapılması Rumca (Yunanca)'da olduğu gibidir. Telaffuzda ise Türkiye Türkçesi'ndeki uzatma sesleri kullanılmaz, kelimeler düz okunur.

Sesler
Türkiye Türkçesi'nden Farklar
Türkiye Türkçesinde kullanılan bazı sesler Kıbrıs Türkçesi'nde değişime uğramıştır. Ama bu değişiklikler her durumda olmaz, istisnai durumlarda olur. Şu sessizlerde karşılıklı değişimler görülebilmektedir:

Dil Bilgisi
Olumlu Cümle
Olumlu cümlelerde bazı zaman kipleri farkları dışında Türkiye türçesinden pek fark yoktur. Devrik cümleler kullanılabilir. Ayrıca şimdiki zaman kipi yerine sıkça geniş zaman kipi kullanılır.
Napañ (ne yaparsın)? Gazedda okurum. ( Gazete okuyorum.)Nerden geliñ ? Evden gelirim.Bakarım bakarım ama göremem hiş bişey. (Bakıyorum, bakıyorum ama hiç bir şey göremiyorum)Başım ağrır (ağrıyor), yatırım (yatıyorum).

Soru cümlesi
Kıbrıs Türkçesinde soru ekleri (-mı, -mi, vs) kullanılmayıp genelde vurgu ile soru yapılmakdatır. Soru cümlelerinin sonundaki n sesi ñ (ng) olarak söylenir. Devrik cümleler yine kullanılabilir. Vurgulu soru cümleleri yazı dilinde ifade edilememektedir.
Yemek yeyceñ? (yemek yiyecek(mi)sin?)Dün geldiñ ? ( Dün (mü ) geldin?)Hastasıñ ? ( Hasta (mı)sın?)Gidebileceñ? (Gidebilecek (mi)sin?)Geliñ yoksa gideñ? ( Geliyor(mu)sun yoksa gidiyor(mu)sun?)

kendi (dönüşlülük zamiri)
Bu zamir Kıbrıs Türkçesinde sıklıkla kullanılan bir zamir olup cansız nesneler için de kullanılmaktadır. Kendi kelimesi 3. Tekil şahsı işaret ediyorsa genni veya geni eklinde, diğer şahıslarda gendi şeklinde okunur okunur.
Napdıñ genni? Düşürddüm, gırdım. (Ne yaptın kendisini (onu)? Düşürdüm, kırdım)Al geni da gel. (Al kendisini (onu) de gel.)Ma kiminan gonuşuñ? (Kimle konuşuyorsun?) Gendi gendiminan. (Kendi kendimle)

-iken Bağ fiili
-iken bağ fiili genellikle “ikan” şeklinde okunur. Kelimenin yapısına göre “ikân” ( iskan kelimesindeki kan kelimesinde olduğu gibi )şeklinde de okunabilir. Bazen –i sesi okunmayabilir.
Giderikân (giderken) , yaparıkan( yapıyorken), bakarıkan( bakıyorken)Geçiyorkan seni gördüm . ( Geçiyorken seni gördüm)Sen uyurkan geldi. ( Sen uyuyorken geldi)

ile Edatı
Bu bağlaç genellikle “-ınan”, “-inan” şeklinde kullanılır.
Neyinan geldiñ? Arabaynan geldim. (Neyle geldin? Arabayla geldim)Çocuğuynan beraber öldü. (Çoğuyla beraber öldü)Güçüğükan kediynan, köpeynan oynardıñ. (Küçükken kediyle, köpekle oynardın)

Küçültme ekleri
Kıbrıs Türkçesinde -cık, -cik gibi küçültme ekleri oldukça sık kullanılılır. Bu tip küçültme ekleri Yunanca'da da çok kullanılmaktadır. Kullanım olarak Kıbrıs Türkçesine Rumcadan geçmiş olabilir.
Kedicik, evcik, arabacık, okulcuk vs
Esgiden köpeciğimiz vardı.

-de Bağlacı

-de bağlacı -da şeklinde kullanlır.
Hem beni hem da gendiñi yakdıñ.( Hem beni hem de kendini yaktın)Annemlere da gideceñ? ( Annemlere de gidecek misin?)Geldi da geri giddiler.

Kelime Dağarcığı

Kıbrıs Türkçesinde Rumca kelimeler oldukça fazladır. Ve bu kelimeler günlük konuşmada sıkça kullanılır. Bunu yanısıra eski Türkçe kelimeler de kullanılmaktadır.

• Alizavra (rum.) : Kertenkele
• Bandabulya (rum.) : Pazar, kapalı Pazar
• Bañgo (ita.) : Mutfak tezgahı
• Böğün : Bugün
• Bavuri (rum.) : Bidon
• Bandofla (rum.) : Terlik
• Barya (rum.) : Dost, arkadaş gurubu
• Bas (ing.) : Otobüs
• Bulli (rum.) : Tavuk
• Cira (rum.) : (Rum)Kadın
• Ekşi(tur.) : Limon
• Fica (rum.) : Deniz yosunu
• Gabira (rum) : Kızartılmış ekmek dilimi
• Gabbella (rum.) : Şapka
• Garavulli (rum.) : Salyangoz
• Gatsot : Cimri
• Guli : Köpek yavrusu
• Lamarina (rum) : Sac
• Lenger (fars.) : Kova
• Mısmıl (tur.) : Sağlam
• Mop (ing.) : Paspas
• Penna (rum.) : Tükenmez kalem
• Potin : Ayakkabı
• Pünez (fr.) : Raptiye
• Pirilli (rum.) : Camdan misket
• Pasadembo (isp.) : Kabak çekirdeği
• Seki (tur.) : Basamak
• Sakgo (İt.) : Ceket
• Solina (rum.) : Demir boru, su borusu
• Şafk (ar.) : Işık
• Tomofil : Araba, otomobil
• Yiro (rum.) : Dönmek, tur atmak
• Zibil (aze.) : Çöp
• Zip (ing.) : Fermuar