Abdullah Bey (Macarlı)

Abdullah Bey (MACARLI),

asıl adı KARL EDWARD HAMMERSCHMİDT
(d. 1799, Viyana - ö. 30 Ağustos 1874, İstanbul)
Avusturya asıllı Osmanlı hekim ve doğabilimci.

Türkiye’de modern jeoloji, mineraloji ve paleontolojinin kurucularındandır. Viyana’da hukuk, tarım ve entomoloji okuduktan sonra tıp öğrenimi görerek hekim oldu. 1838-48 arasında, zooloji alanında yaptığı çalışmalar sonucunda, kimi eklembacaklılarda asalak olarak yaşayan tekhücreli canlı türlerinin varlığını keşfetti. 1848’deki Viyana ayaklanmasından sonra gittiği Macaristan’da askeri hekim olarak çalıştı. Buradan İstanbul’a giden Hammerschmidt, 1850’de Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de, ilmü’l-hayvânât (zooloji) ve ilmü’l-arz ve’l-maâdin (jeoloji ve mineraloji) derslerini okutmakla görevlendirildi. Ancak Avusturya’nın baskısı üzerine görevinden alınarak Şam askeri hastanesine verildi. Burada Müslümanlığı kabul ederek Abdullah adını aldı. 1853-56 Kırım Savaşı’nda Osmanlı ordusunda hekim olarak görev yapan Abdullah Bey’e miralay rütbesi verildi. 1856’da İstanbul’a döndükten sonra Gülhane ve Haydarpaşa askeri hastanelerinde çalıştı. Tıbbiye’de önce zooloji, daha sonra jeoloji ve mineraloji öğretmeni oldu. 1870’te Tıbbiye’de Tarih-i Tabii Numunehânesi’ni (Doğa Tarihi Müzesi) kurmakla görevlendirildi.

1867'de Osmanlı hükümeti tarafından Paris sergisine delege olarak gönderildi. Paris'te toplanan Milletlerarası Sıhhî Yardım Komitesi’ne katıldı ve Türkiye'nin daimî temsilciliğine seçildi. Milletlerarası Yardım Komitesi Başkanlığı tarafından kendisine Osmanlı imparatorluğu içinde yaralılara yardım derneği kurulması için vekâlet verildi. Paris'ten döndükten sonra bu konuda girişimlerde bulundu ancak engellerle karşılaştı. Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa'nın desteğini alarak bugünkü Türk Kızılayı'nın kuruluş çalışmalarını başlattı.

1867’de Paris’te düzenlenen Uluslararası Jeoloji, Mineraloji ve Paleontoloji sergisine Osmanlı Devleti adına katıldı. Burada, İstanbul Boğazı yöresinden topladığı yaklaşık 1.200 adet fosil ve jeolojik değeri olan taşı sergiledi. Bunlar arasından bir örnek E. de Verneuil tarafından Cryphaeus Abdullahi (1867) olarak adlandırıldı. Jeoloji ve mineralojiye ilişkin olarak Fransızca yazdığı kitap, İlmü’l-Arz ve’l-Maâdin adıyla İbrahim Lutfi Paşa tarafından Türkçeye çevrilerek basıldı (1875). 1873-74’te yine Fransızca yazdığı ve ölümünden sonra yardımcısı Ali Raşid Bey tarafından Fenn-i Hayyânât-ı Tıbbiye (1876) adıyla Türkçeye çevrilen kitabı Türkiye’de zooloji alanında yazılmış ilk kitaptır. Abdullah Bey ayrıca Türkiye’nin jeoloji, mineraloji ve paleontolojisi ile ilgili ilk özgün araştırmaları gerçekleştirmiştir.

MACARLI ABDULLAH BEY

,
asıl adı Kari Edward Hammerschmidt,
macar kökenli türk bilim adamı
(Viyana 1799 - İstanbul 1874).

Viyana'da hukuk, modern tarım, böcekbilim ve tıp öğrenimi gördü. 1838-1848 arası 10 yıl süren araştırmalarında, dünyada ilk kez bazı eklembacaklılarda asalak olarak yaşayan protozoa (tekhücreli) türlerini saptadı. Viyana ayaklanmasını (1848) izleyen günlerde Macaristan'da askeri hekimlik yaptı. Avusturya’ ya karşı macar devrim eylemlerine katıldığı için OsmanlI devletine sığındı (1849). İstanbul'a gelerek Mektebi tıbbiyei şahane’de (Askeri tıbbiye) ilm ül-hayvanat (zooloji) ve ilm ül-arz ve'l maadin (yerbilimi ve mineraloji) muallim muavini oldu (1850). Ancak, Avusturya hükümetinin baskısı sonunda Şam’da bir askeri hastaneye atandı ve orada müslüman olarak Abdullah adını aldı. Kırım savaşı'na osmanlı ordusunda hekim olarak katıldı (1855).

Savaştan sonra (1856), bir süre Gülhane ve Haydarpaşa askeri hastanelerinde çalıştıktan sonra Tibbiye’de daha önce okuttuğu derslerin muallimliğine getirildi (1862). fibbiye'de Tarih-i tabii numunehanesi'ni (Doğa varlıkları müzesi) kurduğu gibi (1870), Ömer Paşa, Marko Paşa ve Kırımlı Aziz idris Bey’in desteği ile Osmanlı mecruhini askeriye iane cemiyeti adlı bir dernek kurarak Kızılay’ın çekirdeğini oluşturdu. Türkiye'nin yerbilim, mineraloji ve paleontolojisi konularında yaptığı özgün araştırmalarını Avrupa'da yayımladı. Yerbilim, mineraloji ve paleontoloji bilimlerinin türk yükseköğrenim programlarında yer almalarını sağladı. Fenn-i hayvanat-ı tıbbiye (1876) adlı yapıtı Türkiye’de zooloji alanında yazılmış ilk kitap olarak kabul edilir. Yerbilim ve mineralojiyi konu edinen öteki yapıtı ilm ül-arz ve'l maadin (1875) adını taşır.