Ünsüz Değişmesi (Ünsüz Yumuşaması)

Dilimizde tonsuz (sert) ünsüzle biten kelimelere gelen ekler tonsuz (sert) ünsüzle başlar: aç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi, seç-kin, seç-ti, süt-çü.

Ünsüz Türemesi (y, v)

İki ünlünün yan yana bulunduğu bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında y, v sesleri türemiştir: fiyat (< fiat), zayıf (< zaif); konservatuvar, labora­tuvar, pisuvar, repertuvar, tretuvar, tuval, tuvalet.

Ünsüz Düşmesi

Arapçadan dilimize girmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimelerin yalın durumunda ünsüzlerden biri düşer (ünsüz tekleşir): hak (< hakk), his (< hiss), ret (< redd), zan (< zann), zem (< zemm). Bu tür kelimelere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde düşen ünsüz ortaya çıkar: hak, hakka; his, hissimiz; ret, reddi; zan, zannımca; zem, zemmi.

n > m Değişmesi

Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m'ye dönüşür: saklambaç (< saklanbaç), dolambaç (< dolanbaç), ambar (< an­bar), amber (< anber), cambaz (< canbaz), çember (< çenber), kümbet (< gunbed), memba (< menba), mümbit (< munbit), tambur (< tanbur).

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
hesap – ı hesabı
uçak – a uçağa
amaç – ım amacım
dert-i derdi
kalp – i kalbi
ahenk – i ahengi
ayak -ı ayağı

Uyarı: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
suç – u,
et -i,
tek -i,
top – u,
at-ı
Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.
yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı

(Ünsüz Yumuşaması)

Süreksiz sessizle biten bir kelime, sesliyle başlayan bir ek aldığında sondaki sert sessizler yumuşar.
(p-ç-t-k) sertleri = (b-c-d-g-ğ)’ye yumuşar.

ç – c değişimi

kazanç-a= kazanca
sevinç-i= sevinci
tıkaç-ın= tıkacın
sayaç-ı= sayacı

t – d değişimi

yurt-um= yurdum
kanat-ı= kanadı
metot-u= metodu
kağıt-ın= kağıdın

p – b değişimi

sahip-i= sahibi
akrep-in= akrebin
kalp-e= kalbe
çorap-ım= çorabım

k- g(ğ) değişimi

fiyonk-u= fiyongu
çelenk-i= çelengi
sokak-a= sokağa
konuk-un= konuğun

Uyarı: Tek heceli kelimelerin bazıları yumuşar bazıları yumuşamaz.
süt=sütü
ip= ipi
sap= sapı
ek= eki

Dert –derdim
çok= çoğu
cep= cebi
gök= göğü

Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz.
Ahmet’e (Ahmed’e= olmaz)
Zeynep’in (Zeyneb’in= olmaz)
Zonguldak’a (Zonguldağ’a= olmaz)
Uyarı: Yabancı kelimelerde yumuşama olmayabilir.
Saatim,
milletimiz,
hukukumuz,
hürriyetin,
devlete…

Ünsüz yumuşaması

Türkçedeki süreksiz sert ünsüzlerle (ç, k, p, t) biten sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında, sözcüklerin sonundaki ç, k, p, t ünsüzleri yumuşayarak b, c, d, g, (ğ) ünsüzlerine dönüşmesiyle gerçekleşen ses olayıdır.

ağaç-ı > ağacı
kap-ı > kabı
kitap-ı kitabı
yurt-u > yurdu
Tek heceli sözcüklerde genellikle ünsüz yumuşaması görülmez:

kart > kartı
koç > koçum
Ancak bazı istisnalar mevcuttur:

blok > bloğu
kurt > kurdu
Yabancı dilden Türkçeye geçen sözcüklerde yumuşama olmaz.

bisiklet > bisikleti
kart > kartı
Özel isimlerde bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.

Tokat'ı
Zonguldak'ı

“p, ç, t, k” seslerinden biri ile biten Türkçe veya yabancı kelimelere ünlü ile başlayan ekler (yapım veya çekim eki) getirilince, kelime sonundaki sert ünsüz yumuşar ve “b, c, d, g, ğ” ye dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması denir. Hatta “g” nin “ğ” ye dönüştüğü de görülür:

Örnekler:
ağaç→ağaca, çocuk→çocuğu, senet→senedin
dolap→dolabın, ekmek→ekmeği, kitap→kitabım
tüfek→tüfeği, diyalog→diyaloğu...
almak→almağa...

Bu daha çok sert ünsüzün iki ünlü arasında kalmasının sonucudur, ama kelime sonunda iki ünsüz bulunduğunda da yumuşama görülmektedir. Öyleyse bu yumuşama tamamen sert ünsüzden sonra gelen ünlüyle ilgilidir:

Örnekler:
borç→borcum, kalp→kalbi, kurt→kurdun, denk→dengim, renk→rengi, kepenk→kepengi
Sanat, millet, devlet, ahlâk, cumhuriyet, evrak, hukuk, sepet gibi bazı yabancı kelimelerde yumuşama olmaz:

Örnekler:
ahlâkım, merakımı, anketin, sanatı, millete, devletin, sürati, hakikatin, tazyiki, hukukun...
Sert ünsüzle biten özel isimlerde meydana gelen yumuşama yazıda gösterilmez, telâffuzdan anlaşılır:

Örnekler:
Gemlik’e (okunuşu: gemliğe), Ahmet’i (okunuşu: ahmedi)...
Yumuşama, tek heceli kelimelerde bazen görülse de genellikle yoktur:

Örnekler:
ip-e, suç-u, et-e, ak-ı, at-a, ok-u, aç-ı, tok-a, alt-ında, birik-en, acık-an, lig-in, org-um...
cep→ceb-i, kap→kab-ı, çok→çoğ-u, taç→tac-ı, yurt→yurd-u...

Ünsüz Yumuşaması Nedir (Detay ve Örnek)

“p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcük veya eklere, ünlüyle başlayan bir ek ya da sözcük getirildiğinde bu ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g-ğ” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünsüz yumuşaması” denir.

p, ç, t, k › b, c, d, g-ğ
SERT YUMUŞAK

• dolap – ın → dolabın
• SERT YUMUŞAK
• p › b
• ünsüz yumuşaması

• ilaç – ım → ilacım
• SERT YUMUŞAK
• ç › c
• ünsüz yumuşaması

• kanat – ı → kanadı
• SERT YUMUŞAK
• t › d
• ünsüz yumuşaması

• gözlük – üm → gözlüğüm
• SERT YUMUŞAK
• k › ğ
• ünsüz yumuşaması

• ahenk – i → ahengi
• SERT YUMUŞAK
• k › g
• ünsüz yumuşaması

* Sert ünsüzle biten eklerden sonra ünlüyle başlayan başka bir ek getirildiğinde yine “ünsüz yumuşaması” meydana gelir.

• gel – ecek – iz → geleceğiz
• SERT YUMUŞAK
• k › ğ
• ünsüz yumuşaması

NOT: Sert ünsüzle biten bazı sözcüklerde “ünsüz yumuşaması” görülmez.
hukuk – un → hukukun
saç – ım → saçım
devlet – in → devletin
çöp – ü → çöpü

k,ğ ‘ye – t,d ‘ye dönüşür.
pçtk => bcdğ
Balık balığın
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı

Ünsüz Yumuşaması İle İlgili Kurallar:

-Kimi Türkçe ve Türkçe’ye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnek:
Konut konutun (Türkçe)
hilafet hilafeti (Yabancı)
Taşıt taşıta (Türkçe)
barikat barikatın (Yabancı)

-Tek heceli sözcüklerde de genellikle yumuşama olmaz.
Örnek:
Saç saçım
Kaç kaça

-Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca (bilgi yelpazesi) okunurken yumuşatılır. Bu yumuşama yazımda gösterilmez.
Örnek:
Okunuş Yazılış
Ayvalığ’a Ayvalık’a
Ahmed’in Ahmet’in

Yumuşamanın olmadığı durumlar:

1. Özel adlara gelen eklerin yazılışlarında olmaz:
Örn:
Ahmet-i > Ahmet’i
Gemlik-e > Gemlik’e

2.Yabancı asıllılarda olmaz:
örn:
millet-e > millete
tazyik-e > tazyike
hukuk-u > hukuku
sürat-i > sürati
kaset-i > kaseti

3.Tek heceli sözcüklerde genelde olmaz:
örn:
at-a > a
ok-u > oku
ip-e > ipe
suç-u > suçu
iç-e > içe vb.

Tek hecelilerde olanlar:
Örn:cep-i>cebi çok-u>çoğu taç-ı>tacı kap-ı>kabı yurt-u>yurdu

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI

Sözcük sonlarında yer alan süreksiz sert ünsüzlerden (ç, k, p, t) sonra ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde süreksiz sert ünsüzlerin yumuşayarak "b, c, d, g " seslerine dönüşmesi olayına "ün süz yumuşaması" denir. Ünsüz yumuşaması "ünsüz değişimi" olarak da adlandırılabilir.
Ekmek+i>Ekmeği
Sokak+a> Sokağa
Yurt+u > Yurdu
Kitap+ın>Kitabın
Yamaç+ı>Yamacı
Ağaç+a> Ağaca

Bu Kurala Uymayan Sözcükler

a)Tek heceli sözcüklerden birçoğu:

• İlk-i >İlki Kat-a>Kata Saç-ı>Saçı

b) Türkçeye yabancı dillerden gelen sözcükler:

• millet + i -> milleti hukuk + u - hukuku
• devlet + in —> devletin

c) Özel isimlerdeki ünsüz yumuşaması yazıda gösterilmez :

• izmit + e -> izmit'e
• Gölcük + ü -» Gölcük'ü Ahmet + i -4 Ahmet'i

d) Sözcük sonlarındaki yapım ve çatı eki "-t" ünlülerle karşılaşınca yumuşamaz.

• Konut-u, taşıt-a, Korkut-un ..

ÖRNEK
Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili kelimelerden hangisinde, sert sessiz harflerden biri yumuşamıştır?
a)Yüzücünün kulaçları gittikçe yavaşlıyordu.
b)Bugün işten çıkıp doğru evine gitti.
c)Bu güzel sonuca ulaşacağını tahmin etmiyordu.
d)Yazlık elbiselerini dolaptan çıkarıp giydi.
ÇÖZÜM
A, B ve D seçeneklerindeki sert ünsüzle biten sözcüklere "c, d" ünsüzleri ile başlayan ekler getirildiği için ünsüz benzeşmesi vardır. C seçeneğinde "sonuç" sözcüğünün sonunda bulunan "ç" sesi kendinden sonra gelen ünlünün etkisiyle yumuşayarak "c" ye dönüşmüştür.
Yanıt: C