Dil Bilimi - Sayfa 2

Kırım Tatar Türkçesi veya Kırım Tatarca (Qırımtatarca), Kuzeybatı Türkçesi lehçelerindendir. Ana unsurlarını Kıpçak lehçesinden almış başka lehçelerle de etkileşimde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile olan sıkı ilişkileri olan Kırım Hanlarının ve ileri gelenlerinin genellikle İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçesinin etkilerini getirmiştir. Gaspıralı'nın çalışmaları ile bu etkiler iyice yerleşmiştir. Rus idaresine girilmesi ile de Rusça'dan etkilenmiştir. Ayrıca sürgün zamanından dolayı Özbek lehçesi etkileri de görülmüştür.
Kırım Tatarcası'nın başlıca şu ağızları vardır:

• Yalıboyu ağzı
• Ortayolaq (Bahçesaray) ağzı
• Çöl (Kuzey) ağzı

Yalıboyu ağzı:
Yalıboyu ibaresi Kırım'ın güneyinde Karadeniz kıyısında kalan ve dağlardan dolayı da iç kesimlerle irtibatı daha az olan bölgeyi ifade etmektedir. Bu bölgede yer alan Sudak ve başka bazı kaleler Kırım Hanlığı topraklarında olmasına rağmen doğrudan İstanbul (Osmanlı) tarafından yönetilmekteydi. Bu nedenle Anadolu'da yaşayan pek çok insan memuriyet, askerlik ve çeşitli geçim vasıtaları temini amacıyla bu bölgeye yerleşmişlerdir. Ayrıca deniz yoluyla doğrudan Osmanlı limanlarıyla bağlantılı olmaları nedeni ile de önemli bir etkileşim olmuştur. Tüm bunların sonucunda ortaya çıkan Yalıboyu ağzı, Anadolu Türkçesine oldukça yakın özellikler göstermiştir. Bir anlamda Anadolu Türkçesinin bir ağzıdır denilebilir.

Bahçesaray ağzı;
bir yandan Kıpçak özellikleri taşırken bir yandan da gerek gramer gerekse kelime hazinesi bakımından Oğuz lehçesi özelliklerini de oldukça fazla barındıran bir geçiş şivesidir. Anadolu Türkçesi konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Kabul edilen edebi dil Bahçesaray ağzıdır ve mahalli lehçede yazılmayan eserlerin çoşu bu şiveyle kaleme alınmaktadır.

Çöl ağzı;
Kırım'ın kuzeyinde kalan bozkır bölgesinde yaşayan halkın konuştuğu dildir. Tamamen Kıpçak özellikler taşır. Nogay ve Kazak leyçelerine yakındır ve Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından anlaşılması daha zordur.

Eğitim
Kırım'da Tavrida Millî Üniversitesi'nde ve Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi'inde Kırım Tatarca öğretmenlik ve edebiyat bölümleri mevcuttur. Ayrıca Kırım boyunca 16 adet ilk ve orta öğretim okulunda Kırım Tatarca dersleri fakültatif şekilde verilmektedir.

Konuşulduğu Ülkeler

• Türkiye
• Kırım / Ukrayna
• Özbekistan
• Romanya
• Rusya
• Bulgaristan
• Kazakistan
• Kırgızistan
• Amerika Birleşik Devletleri
• Almanya

Uygurca Sincan'daki Uygur halkı tarafından konuşulan ayak/tağlık grubundan bir Türkî dildir

Ses Bilgisi
Uygur Türkçesinde 8 ünlü, 24 ünsüz vardır. Uygur Türkçesinde iki türlü e sesi vardır. Bunlardan ə Türkiye Türkçesindekinden daha açık, e ise daha kapalı telaffuz edilir. Kalın olan k̡ ve ƣ sesleri yanında i'ler ı okunabilir, diğer yerlerde ise i okunduğu kabul edilir. k̡ ve ƣ sesleri Türkçedekinden daha kalındır. Bu sesler gırtlağa daha yakın olarak telaffuz edilir. h̡ sesi sert olarak telaffuz edilen bir gırtlak sesidir. Ng genizsi n sesidir.

Alfabe
Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükümetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür.

Türkmen Türkçesi
Türkmenistan'ın resmi dili olup nüfusun %90'ı (3.500.000 kişi) tarafından konuşulur. Ayrıca İran'da 2.000.000, Afganistan'da ise 500.000 kişilik azınlıklar tarafından konuşulur. Türkçe'nin Oğuz (Batı) lehçesine ait olan bu dil Türkiye ve Azerbaycan Türkçelerine büyük benzerlik gösterir.

Zamirler
1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:
Men, sen, ol, biz, siz, olar
Yönelme hallerinde n>ň değişmesi olur:
maňa, saňa, oňa

2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;

• "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
• Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
• Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.

muny: bunu, muňa: buna, onuň: onun

Fiiller
Şimdiki Zaman
Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

• bilýärin, bilýärsiň, bilýär, bilýäris, bilýärsiňiz, bilýärler
• okaýaryn, okaýarsyň, okaýar, okaýarys, okaýarsyňyz, okaýarlar

Olumsuz:

• bilmeýärin, bilmeýärsiň, bilmeýär, bilmeýäris, bilmeýärsiňiz, bilmeýärler
• okamaýaryn, okamaýarsyň, okamaýar, okamaýarys, okamaýarsyňyz, okamaýarlar

Geniş Zaman

• bilerin, bilersiň, biler, bileris, bilersiňiz, bilerler
• okaryn, okarsyň, okar, okarys, okarsyňyz, okarlar

Olumsuz:

• bilmerin, bilmersiň, bilmez, bilmeris, bilmersiňiz, bilmezler
• okamaryn, okamarsyň, okamaz, okamarys, okamarsyňyz, okamazlar

Gelecek Zaman
Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.

• men biljek, sen biljek, ol biljek, biz biljek, siz biljek, olar biljek
• men okajak, sen okajak, ol okajak, biz okajak, siz okajak, olar okajak

Olumsuz:

• men biljek däl, sen biljek däl, ol biljek däl, biz biljek däl, siz biljek däl, olar biljek däl
• men okajak däl, sen okajak däl, ol okajak däl, biz okajak däl, siz okajak däl, olar okajak däl

Görülen Geçmiş Zaman

• bildim, bildiň, bildi, bildik, bildiňiz, bildiler
• okadym, okadyň, okady, okadyk, okadyňyz, okadylar

Olumsuz:

• bilmedim, bilmediň, bilmedi, bilmedik, bilmediňiz, bilmediler
• okamadym, okamadyň, okamady, okamadyk, okamadyňyz, okamadylar

Türkmencenin imlasına bağlı olarak:

• Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman eki her zaman -dy, -di şeklinde yazılır.

gördi, gördiler

• İki ya da daha fazla heceden sonra tüm şahıslarda bu durum görülür.

düşündim, düşündiň, düşündi, düşündik, düşündiňiz, düşündiler

Öğrenilen Geçmiş Zaman

• bilipdirin, bilipdirsiň, bilipdir, bilipdiris, bilipdirsiňiz, bilipdirler
• okapdyryn, okapdyrsyň, okapdyr, okapdyrys, okapdyrsyňyz, okapdyrlar

Olumsuz:

• bilmändirin, bilmändirsiň, bilmändir, bilmändiris, bilmändirsiňiz, bilmändirler
• okamandyryn, okamandyrsyň, okamandyr, okamandyrys, okamandyrsyňyz, okamandyrlar

Avrupa'da Türk dili
Avrupa'da Türk dili ve grameri üzerindeki çalışmaların tarihi çok eskidir. Alman H.Megiser'in (1612) eseri, yazarı bilinmeyen İbrahim Müteferrika baskısı eser (1732) gibi Birinci Dünya Savaşından sonra Türklere karşı duyulan ilgiyle Avrupa üniversitelerinde doğu dilleri ve Türk dili bölümleri açıldı ve pekçok Türkçe dilbilgisi kitapları yazıldı. J.W. Redhouse (1884), J. Deny (1912), J.Nemeth (1916), Ettore Rossi (1939), S.Topalina (1940), A.N.Koronov (1941), A.Tietze, S.G.Lisse (1943), Harbert Jansky (1943), Robert Godel (1945), N. Nitek (1945), Normon A. Mcquown (1946), Heinz Appenzeller (1948), P.H.Rühl (1949), L.Rosony (1960), G.L.Lewis (1967).

Türk dillerinin mukayeseli grameri yazılmamış olmakla beraber bu sahada yerli ve yabancı birçok ilim adamı çalışmıştır. W.Radloff (1882-1883), A.Cevad Emre (Türk Lehçeleri Mukayeseli Grameri 1949), N.K. Dimitriev (1956-1959, 1961, 1962) gibi.

Dr. Avram Noam Chomsky
(doğumu: 7 Aralık1928), halen Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde (MIT) çalışmalarını sürdüren bir dilbilimcidir. Dünyanın önde gelen dilbilimcilerinden ve entelektüellerinden olan Chomsky 1950'li yıllarda başlattığı dilbilim hareketi ile insan dilini incelemeye yeni ve güçlü bir bakış açısı getirmiş ve Evrensel Gramer fikrini yaratmıştır.
Dilbilim alanındaki çalışmalarının yanısıra basın yayın incelemeleri, politik yazıları ve eylemleri ile de önemli bir kişilik olan Chomsky, şu anda yaşayan düşünürler içinde en çok atıfta bulunulmuş kişi unvanını elinde bulundurmaktadır

Ömer Demircan
Dilbilimci. Uzun yıllar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili Öğretmenliği Bölümü'nde öğretim üyesi olarak çalıştı. Edebiyat ve dil dergilerinde çeşitli yazıları yayımlandı. Yayımlanan kitapları arasında şunlar sayılabilir: Yabancı-Dil Öğretim Yöntemleri, Türkçenin Ses Dizimi, Türkiye'de Yabancı Dil. Mesleğindeki son yıllarında İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde profesör olarak çalışıp emekli olan Demircan, İstanbul'da yaşamakta olup, dil alanındaki çalışmalarını sürdürmektedir

Doğan Naci Aksan
DoğanNaci Aksan İzmir'de doğmuş Ankara Yenişehir Mimar Kemal İlkolulunda öğrenci olmuş, Elazığ da orta öğrenimini sürdürmüş, Ankara Atatürk Lisesi' nden sonra Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesinden 1952 yılında mezun olmuştur. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi'nde akademik kariyere başlamış, 1972 yılında dilbilim profesörü olmuştur. Türkiye'de Dilbilimin kurucusudur. Türk Anlambiliminin önemli temsilcilerindendir

Ferdinand de Saussure
(26 Kasım, 1857 - 22 Şubat, 1913), İsviçreli bir dilbilimcidir.
Saussure Cenevre'de doğmuş, 20. yüzyıl dilbiliminin temelini oluşturmuştur. Dilbilimi, işaret biliminin bir altdalı olarak görmüştür

Ağız,
Mensubu bulunduğu kültür dili ile aynı dile bağlı lehçe ve şivelerde bazı meselelerini aydınlatmada ipuçlarına sahiptir. Ayrıca bir dilin tarih içindeki gelişimi, diğer lehçe ve şivelerle mukayese imkanını da vermektedir. Bunun yanında yazı dilinin beslenmesi ve geliştirilmesinde diyalektlerin, yani ağızların oynadığı rol çok büyüktür. Fakat şurası açıktır ki, Türkçenin diyalektleri henüz istenildiği gibi tesbit edilmiş olmadığı gibi, bu ağızların tesbiti için gerekli çalışmalar da yapılmış değildir. Hatta yaşayan ağızlar için bir arşivden de mahrum bulunmakta. Batı ülkelerinde bu çalışmalar 100 seneyi aşkın bir süredir tesbit edilmeye çalışılmış, arşivler kurulmuş ve diyalektoloji ile ilgili olarak, dil atlasları bile yapılmıştır.

Almanya'da diyalekt çalışmaları 19. asırda başlamış olmasına rağmen, temeli bir hayli gerilere götürülebilir. Luther bile eserini meydana getirirken halk diline gitmeyi ihmal etmemiştir. Bu ülkede asıl diyalekt çalışmaları Jacob Grimm ile başlamıştır. J.Grimm tarihi dil araştırmalarıyla Alman diyalekt araştırmalarını sağlam bir yola sokmuştur. Fakat Almanya'da asıl diyalekt araştırmalarına romantizmin dayandığı milli ve tarihi varlığa duyulan arzu sebeb olmuştur. Böylece milli düşüncenin temeli sayılan dil üzerine Jacob Grimm, Franz Bopp ve Wilhelm von Humboldt çalışmalara başlamışlardır. Bavyeralı Johann Andreas Schmeller (1785-1852) de bölgesinin ağızlarını gramer bakımından incelemiş ve diyalektoloji (ağız çalışmaları)nin kurucusu olmuştur. Schmeller ağızları fonetik ve morfolojik (ses ve yapı) bakımından dilin eski çağlarını aydınlatan bir vasıta olarak kabul etmiştir. Bu bilginden sonra Almanya'da ağız incelemeleri ve araştırmalarının en önde gelen hedefi ağızların tasnifini yapmak olmuştur. Hatta 1876 yılından sonra sesi esas alan gramerciler ortaya çıkmıştır. Bütün bu çalışmalar mahalli ağızların ses ve yapısı ile kelime servetini ve cümle yapısını ihtiva eden tasviri gramerlerin yazılmasını sağlarken; ağızlara has fonograf arşivlerinin meydana getirilmesini ve neticede Georg Wenker'in gayretleri Alman Devleti Dil Atlası'nı yapmaya kadar götürmüştür.

Buna paralel olarak Fransa'da da diyalekt çalışmaları yapılmış ve Fransa Dil Atlası ortaya konmuştur. Fransa'da bu işi başlatanlar Tourtoulon ve Bringuier olmuş; Jules Gilliéron ile öğrencisi E. Edmond da teşkilatlandırmışlardır. Son iki bilgin işe başlarken Almanya'daki çalışma ve tecrübelerden faydalanmışlarsa da vasıtasız bir metod takib etmişlerdir. Onlar Fransa'da 639 yer seçerek dil malzemesi derlediler. Ayrıca ağızlardaki kelime servetini toplamayı da ihmal etmediler. Neticede 1903 yılında Gilliéron ve Edmond Fransız Dil Atlası'nın elli ciltlik haritasını yayına muvaffak oldular. Eser milyondan fazla dil şeklini ihtiva ediyor ve 1920 haritadan meydana geliyordu.

Türkçe için bu araştırmalar, devrine göre, bütün Türk lehçe ve şivelerini içine alır mahiyette; daha 11. asırda büyük Türk dilcisi ve Türkçe müdafii Kaşgarlı Mahmud'la başlamıştır. Kaşgarlı'dan bu yana ele geçmemiş eserler hariç, Türk diyalekti meşhur Türkolog Wilhelm Radloff'a kadar bu alandaki çalışmalar durmuştur. Kaşgarlı Mahmud'un yolundan giden Radloff bilhassa Türkiye dışı Türklerinin ağız malzemelerini toplayarak bu alanda Türkolojinin önde gelen hadimi olmuştur. 10 cilt tutan Proben'i çeşitli Türk şivelerine ait diyalekt malzemesini ihtiva etmektedir. Proben'in 7. cildi Türkiye ağızlarına ayrılmış fakat bu toplamayı Macar Kunoş yapmıştır.

Lehçe - Ağız (Şive) - Jest ve Mimikle İfade

Lehçe:
Bir dilin tarihi, bölgesel, siyasi sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan kolu, diyalekt. Kırgız Lehçesi, Kazak Lehçesi vb.

Ağızlar (Şiveler)
Şive: Bir dil veya lehçenin daha az konuşma farkları gösteren ve bölgeden bölgeye veya şehirden şehire değişebilen küçük kollarına denir.

Jest ve Mimikle İfade
Jest ve Mimik: Herhangi bir şeyi açıklamak için genellikle el, kol veya baş ile yapılan içgüdüsel veya iradeli hareketlere jest, yüz ifadesine ise mimik adı verilir.