MOTOR

a (fr. moteur'den).
1. Önceden belirlenmiş bir işlevi gerçekleştirmede kullanılan mekanik sistemleri, hiçbir insan ya da hayvan gücüne başvurmadan çalıştırmak amacıyla, doğal ya da yapay bir kaynaktan sağlanan ve mekanik olmayan bir enerjiyi, bir harekete dönüştüren organ. (Bk. ansikl. böl.)
2. Halk arasında motosiklete verilen ad.

—Ask. denize. Servis motoru, demirli bir savaş gemisi ile kıyı ya da bir başka gemi arasında bağlantı sağlayan motorlu küçük tekne.

—Denize. Nehirlerde ve göllerde seyreden, denizde balık avlamada kullanılan güverteli ya da güvertesiz motorlu küçük teknelere verilen genel ad.
Yardımcı motor, bir gezi yelkenlisinin itici motoru. (Zayıf güçlü olan yardımcı motor genellikle sabit ya da kıçtan takmadır ve liman içindeki manevralarda ya da rüzgârsız havalarda kullanılır.)

—Elektrotekn. Elektrik motoru, elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren elektrik makinesi. (Bk. ansikl. böl.)

—Hava

• Motor denetim manevrası, kalkıştan önce, pistin ucunda, motorları maksimal devir sayısıyla bir süre çalıştırmaya dayanan manevra. (Her kalkıştan önce motor denetim manevrasının yapılması zorunludur.)
• Motor frenlemesi, inen bir jet uçağını, tekerlek frenlerine gerek kalmadan ya da bu frenlere ek olarak frenlemeyi sağlayan işlem. (Pervaneli uçaklarda pervane adımlarının ters yöne çevrilmesiyle benzer bir etki elde edilir.)
• Motor sehpası, bir uçak motorunun taşıyıcı kundağı.

—Hidr. pnöm.

• Hidrolik motor, basınçlı bir yağın enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren motor. (Bk. ansikl. böl.)
• Pnömatık motor, sıkıştırılmış havanın enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren motor. ( HAVA.)

—rlsılmot.

• C.F.R. motoru, bir yakıtın oktan sayısını belirlemek için vuruntu şiddetini ölçen bir düzenekle donatılmış teksilindirli özel motor.
• Döner pistonlu motor, pistonu çembersel bir hareket yapan özel ısıl motor. (Bk. ansikl. böl.)
• Isıl motor, ısıl enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren motor.
• Kare motor, silindir çapı silindir kursuna eşit (ya da hemen hemen eşit) motor.
• Kumandalı ateşlemen motor ya da patlamalı motor, içindeki hava-yakıt (gaz ya da benzin) karışımı, bir bujinin elektrotları arasında oluşturulan bir kıvılcımla tutuşan içten yanmalı motor. (Bk. ansikl. böl)
• Serbest pistonlu motor, zıt yönlü iki pistonun almaşık hareketleri, genişlemesi bir güç türbinini çalıştıran bir akışkanı sıkıştırmak için kullanılan mekanizma.
• Süperkare motor, silindir çapı silindir kursundan daha büyük olan motor.
• Uzun kurstu motor, kurs uzunluğu silindir çapından daha büyük olan motor.

—Mak. san. Redüktörlü motor, bir motor ile bu motorun çalıştırdığı bir hız düşürücüden oluşan bütün.

—Oto. Motor bloku, motor, kavrama ve vites kutusundan oluşan bütün. (Önden çeklşli bir arabanın motor blokunda, yukar- dakilerden başka konik çark çifti ile diferansiyel de bulunur.)

—Spor. Motor arkası bisiklet yarışı, KEİRİN’in eşanlamlısı.

—Teknol. Motor bloku, bir taşıtın yer değiştirmesini sağlayan organların tümü. (Bir uçakta, motor bloku, çalışır haldeki motor ve gerektiğinde pervanenin yanı sıra motora eklenen ve motorla birlikte blok halinde sökûlebilen donanımlardan oluşur)

—ünl. Sine. Bir sinema, televizyon vb. filmi çekiminde yönetmenin kameranın çalıştırılması için verdiği komut.

—ANSİKL. Motorlar hareketi oluşturan etkene göre sınıflandırılır. Bu etken ısıtılmamış bir gaz akışkan (atmosferde oluşan rüzgârlar [rüzgâr pervanesi gibi çalışan hava motoru] ya da sıkıştırılmış hava [pnömatik ya da sıkıştırılmış hava motoru]) olabilir. Isıl motorlarda ısıtılmış gaz kullanılır; bunlar ısıl enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren çeviricilerdir. Isıl enerji çeşitli kaynaklardan, örneğin nükleer enerjiden, güneş enerjisinden vb. sağlanabilir; ancak, uygulamada en çok bir hava-yakıt karışımının yanmasıyla elde edilen ısıl enerji kullanılır. Bu alanda içten yanmalı ve dıştan yanmalı motorlar ayırt edilir.

Dıştan yanmalı motorlarda, yanma gazlarından farklı olan bir akışkan, iş üreten termodinamik bir çevrim (buhar türbini, buhar makinesi, Stirling motoru, vb.) izler, içten yanmalı motorlardaysa, (patlamalı motorlar da denen kumandalı ateşlemeli motorlar, Diesel motoru, gaz türbini, türboprop, türbojet, remjet, füze) devindirici akışkan görevini yanma ürünleri yapar. Devindırici akışkan bir sıvı, örneğin belli bir yükseklikten akan su (hidrolik türbinler) ya da basınçlı bir yağ (hidrolik motorlar) olabilir. Son olarak, elektromanyetik olaylardan yararlanan elektrik motorları çok önemli bir motor tipini oluşturur.

—Elektrotekn. Elektrik motoru. Elektrik motorlarının birçoğu döner düzeneklerdir, yani bunlar, benzerleri olan üreteçler gibi, bir çekirdek aralığıyla ayrılmış, biri sabit (stator) öbürü hareketli (rotor), silindirsel, eşeksenli iki ferromanyetik armatürden oluşur.

Alternatif akım motorları.

Yüksek güçlü motorların büyük bir bölümü döner alanlı motorlardır; bunlarda, statorun oyuklarına yerleştirilmiş indükleyici bobinaj üç- fazlıdır ve ffrekanslı dağıtım ağıyla beslenir. Bu bobinaj çekirdek aralığı çevresinde, bir döner manyetik alan oluşturur. (FERRARİS TEOREMİ.) Motorun sıfırdan farklı bir ortalama kuvvet çifti üretmesi iki koşula bağlıdır: her şeyden önce, rotor bobinajı statorunkiyle aynı hızda dönen bir alan oluşturmalıdır; daha sonra her iki bobinajın 2p kutup sayısının özdeş olması gerekir. Böylece, iki temel alternatif akım motorları sınıfı ayırt edilir: senkron motorlar ve asenkron motorlar.

Senkron motorlar'da rotor bobinajı doğru akımla beslenir ve motorun ortalama kuvvet çifti ancak motor Ns =f/p (devir/saniye cinsinden) senkron hızında döndüğünde sıfırdan farklıdır. Senkron motorun, hızının değişmezliği ve güç çarpanının, uyarma doğru akımı aracılığıyla ayarlanabilmesi gibi iki elverişli özelliği vardır ama, bu motorun kendi başına kalkışa geçememesi temel bir sakınca oluşturur. Rotor bobinajı yerine sürekli mıknatısların kullanıldığı "özsenkron” motorlar da vardır.

Asenkron motorlar’da rotor bobinajı çokfazlı (ya üçfazlı sargı ya da çokfazlı sincap kafesi) ve kısa devre oluşturacak biçimde kendi üzerine kapalıdır. Stator manyetik alanının bu bobinaj içinde indüklediği emklere, aynı hızda dönen bir alan oluşturan indüklenmiş akımlar karşılık gelir. Böylece bir asenkron motor dönme hızı ne olursa olsun ve özellikle yol verme sırasında bir kuvvet çifti oluşturabilir. Çalışma rejiminde motor, Ns senkron hızından biraz düşük olan ve N = Ns (1 -g) = (flp) (1 -g) bağıntısıyla verilen N hızıyla döner Motor ne denli yüklüyse o denli büyük olan g kayması, uygulamada her zaman % 10'dan küçüktür. Öte yandan tek-fazlı asenkron motorlar da yapılmıştır; bunlarda, üçfazlı motorlarınkiyle aynı rotorlar ancak, ters yönde dönen iki alana ayrıştırılabilir (LEBLANC TEOREMİ) bir alternatif alan üreten tekfazlı stator bobinajları kullanılır; böylece bu motorlarda yol verme kuvvet çifti yoktur, bu arada, yol verme kuvvet çifti gerçekleştirildiğinde, özellikleri üçfazlı motorların özelliklerine çok benzer.

Senkron ve asenkron motorlarda, uzun süre, değişken hızda çalışmalarına ilişkin güçlüklerle karşılaşıldı. Bu güçlüklerin üstesinden gelmek için, günümüzde hemen hemen terk edilmiş olan, kolektörlü üçfazlı motorlar yapıldı. Gerçekte, yarıiletkenli düzenekler alanında gerçekleştirilen ilerlemeler, motorları frekans değiştiricileri ve değişken f frekanslı eviriciler aracılığıyla beslemeye olanak verdi. Bu, senkron motorlara ilişkin hız değişimleri probleminin (Ns ve N, f ile orantılı olduğundan) yanı sıra, sınır hızın artışı (örneğin Fransa’da, f= 50 Hz için, p= 1’e karşılık düşen maksimal hız Ns = 50 dev/sn= 3 000 dev/dk’ydı; oysa, eviricilerle kolayca f = 100 Hz ve Ns = 6 000 dev/dk elde edilebilmektedir) ve doğrudan yol verme problemlerine de çözüm getirdi.

Doğru akım motorları.

Statorları ya doğru akımla beslenen indükleyici bir bobinaj ya da sürekli mıknatıslar taşıyan ve dolayısıyla, uzay içinde sabit bir manyetik alan oluşturan doğru akım motorları ancak, rotor sargılarını besleyen doğru akımın oluşturduğu alan da sabit olduğunda bir kuvvet çifti verebilir; bu ikinci alanın sabitliği, rotor, hareketli bir kolektör' ün iletken lamaları üzerine sürtünen sabit fırça’lardan oluşmuş kayar kontaklarla donatılarak gerçekleştirilir.

Benzerleri olan üreteçler gibi bu motorlar, bağımsız, şönt, seri ve karma uyarmalı dört tipten biri olabilir; özelliklerinin çok farklı olmasına karşın bunların tümünde ayırtedici nitelik hızlarının kolayca ayarlanabilmesidir; hız ayarı ya bir uyarma reostasına etkiyerek ya da çoğu kez yarıiletkenli bir doğru akım kıyıcısı aracılığıyla gerçekleştirilir.

Alternatif akım motorlarının sunduğu yeni olanaklara rağmen doğru akım motorlarının düşük güçler alanında (otomatik ve robotik etkileyicileri) olduğu kadar yüksek güçler alanında da (elektrikle çerde kullanılan seri motorlar) hâlâ çok sayıda uygulaması vardır.

Üniversal motor.

Seri doğru akım motoru, düşük verimlerle de olsa, alternatif akımla da çalışır; böylece, yaygın olarak, örneğin elektrikli ev aletlerinde kullanılan, düşük güçlü üniversal motorlar gerçekleştirilir. Yapımında özel bir özen gösterilmiş aynı tip motorlar elektrikle cer donanımlarında, — = 16,66 Hz ve — = 25 Hz’ 32lik indirgenmiş frekanslarda da kullanılır.

Çeşitli motorlar

Çok sayıda özel elektrik motoru tipi vardır; histerezis motorları, adım motorları, sürekli mıknatıslı ya da değişken manyetik dirençli motorlar, itimli motorlar vb. bunlara örnek gösterilebilir.

Tüm bu düzenekler arasında, düzlemsel ve koşut iki armatürden oluşan ve çok şematik olarak, üçfazlı asenkron bir motorun düzlem üzerindeki açılımı olarak göz önüne alınabilen indüklemen doğrusal motor’un özel bir yeri vardır. Bu motor daha şimdiden kimi otomatik denetim sistemi organlarında ve montaj zincirlerinde kullanılmaktadır ve ileride, elektrikle cer donanımlarında da kullanımı tasarlanmaktadır.

—Isıl mot. Kumandalı ateşlemen motor Çok hızlı bir biçimde gerçekleştirdiği yanma olayı uzun süre patlamayla karıştırıldığından bu motora "patlamalı motor” da denilir. Yanmanın başlaması ve alevin yanma odası içinde gerektiği gibi yayılması için gereken temel koşul kıvılcımın belirli oranlarda ve hassas bir biçimde karıştırılan, homojen bir gaz-hava-yakıt karışımının içinde tutuşmasıdır. Dolayısıyla böyle bir motor daima bir karışım hazırlama düzeneğiyle bir arada bulunur; bu düzenek, yakıtla havayı belirli oranlarda karıştıran ve yakıt sıvı haldeyse buharlaşmayı sağlayan bir karbüratör'den ya da bir yakıt püskürtme sisteminden oluşur. Sabit dönme rejiminde motorun gücü, yanma odasına giren karışımın miktarı değiştirilerek ayarlanır. Bu işlem gaz pedalıyla kumanda edilen ve motorun emdiği gaz debisini isteğe göre ayarlayan emme supabına etkiyerek sağlanır.

Gazlar, motor içinde, dört zamanlı (Beau de Rochas çevrimi) ya da iki zamanlı bir çevrim izler. (ÇEVRİM.) En çok kullanılan uygulama biçiminde yanma olayı, yanlarından silindir biçiminde bir zarf ya da gömlek, üstten silindir kafası, alttan da pistonla sınırlanmış bir yanma odasında gerçekleşir. Kol-biyel mekanizması sayesinde pistonun silindir içinde izlediği almaşık ötelenme hareketi krank milinin yaptığı dönme hareketine dönüşür.

Dört zamanlı motorlarda, silindir kafasında, giriş ve egzos supaplarından oluşan bir dağıtım sistemi bulunur; bu supaplara ya silindir kafasında (üstten kamil mil) ya da motor blokunda (yandan kamil mil) bulunan bir mekanizma kumanda eder, iki zamanlı motorlarda dağıtım silindir gömleğinde bulunan ve pistonun yer değiştirmesiyle dönüşümlü olarak açılan pencerelerle yapılır. Malzemenin mekanik özelliklerinin kaybolmaması içirt silindir su ya da hayayla soğutulur.
Çok silifıdirli motorlarda, birçok silindir değişik ğeometrik düzenlemelere göre aynı mil ürerinde bir araya getirilir. Bu tip motorlarııjı en yaygın olanları şunlardır: “doğrusal silindirli” ya da “V biçiminde" motorlar; jayrıca "yıldız”, “H", "Z" biçiminde olanları da vardır.

“Benzinli motor” deyimi süper benzin, normal benzin, kimi zaman da hidrokarbon ve alkol karışımları (karbüroller) gibi sıvı yakıtlir tüketen kumandalı ateşlemeli motorlar ijpin kullanılır. "Gaz motoru", atmosfer basıncında olan bir gaz yakıtla beslenir: şıklaştırılmış doğal gaz, sıvılaştırılmış petrol gazı (L. R G. "yakıt”), metanın mayalanmasıyla oluşan gaz, ısılbozunma yaj da havalı bir ortamda gerçekleştirilen gazlaştırma sonucu elde edilen fakir gazlar (CO, C02, H2 ve N2 karışımı).

Kumandalı ateşlemeli motorların oldukça geniş bir uygulama alanı vardır (otomobil, mptosiklet, turizm havacılığı, tekneler, bahçej makineleri). Yakıtın pahalı oluşu, bunun yanı sıra enerji verimindeki bazı sorunlar bedeniyle benzin motorlarının gücü 500jkW'ı ender olarak geçer. Buna karşılık gak sıkıştırma birimleri gibi özel uygulama alanlarında kullanılan 1 000 kW gücünde gaz motorları da vardır,

Döner pistonlu motor

Bu motorun en kaçak dönüş deliği büyük üstünlüğü tamamen dengelenebilir oluşudur; böylece titreşim tehlikesi olmadan yüksek rejimlere ulaşılabilir. Özellikle alman NSU firmasının geliştirdiği Wankel motoru sanayi alanında gerçekleştirilen ilk döner pistonlu motorlardan biridir. Bu motorun karteri içinde, üç kenarı büyük yarı- çaplı çember yaylarından oluşan üçgen biçiminde bir rotor döner. Her yüzde, delemek gerökir. Bir yanında egzos deliği ve emme deliği bulunan stator, ateşleme bujisinin yuvasını da taşır.

Birçok stator-rotor grubu (2, 3 ya da 4) eşeksenli olarak bir araya getirilebilir. Otomobillerde kullanılan döner pistonlu motorların ticari gelişmesinde, yapım sırasında karşılaşılan güçlüklerin yanı sıra, egzos gazlarının atmosfere karışmasını önlemek için getirilen standartlara uyma sorunlarıyla özgül yakıt tüketimini azaltma zorunluluğundan kaynaklanan sorunlarla da karşılaşılmıştır. Tüm bu güçlüklere karşın japon yapımcılar bu motoru başarılı bir biçimde, hatta rekabete girerek piyasaya sürmektedirler (Mazda otomobilleri).

Diesel motoru

Bakınız Önemli İcatlar - Dizel Motor

—ANSİKL. Hidr. pnöm. Hidrolik motor Sanayide kullanılan bir hidrolik motor, birlikte çalıştığı bir pompanın gönderdiği basınçlı yağın hidrolik enerjisini mekanik dönme enerjisine dönüştürür. Bu dönüşüm kolayca tersinir olduğundan hidrolik motorların yapımında genellikle pompalarda (dişli, paletli ya da pistonlu pompalar) uygulanan teknolojiden yararlanılır, istenen niteliklere göre (hız, kuvvet çifti, yol verme koşulları, kullanma esnekliği, vb.), birinin ya da diğerinin silindir hacmi sabit ya da değişken olan bir pompa ile bir motor birlikte çalıştırılır. Geniş bir hız alanında önemli özellikler gösteren kimi eşlemeler hidrostatik iletim'leri oluşturur.

Motor meslek lisesi, ortaokula dayalı, üç yıl öğrenim süreli mesleki ve teknik öğretim kurumu.
Sanat enstitüleri adıyla 1953-1954 öğretim yılında açıldı; adları 1974-1975 öğ retim yılında öteki sanat enstitüleri gibi meslek lisesi olarak değiştirildi. İzmir Motor meslek, Eskişehir Motor endüstri meslek ve Adana Motor meslek liseleri ile bazı teknik ve endüstri meslek liselerinin motor bölümlerinde öğrencilere benzin ve Diesel motorları, oto şasi, motor onarımı, otomatik transmisyon, motor ayarları, oto boyacılığı ve kaportacılık alanlarında bilgi ve beceri kazandırılır. Motor bölümünü bitirenler, mesleklerinde bir yıl pratik çalışma yaptıktan sonra girecekleri ustalık sınavını başarmaları koşuluyla işyeri açabilir, oto servis istasyonu, oto tamirhaneleri vb. yerlerde çalışabilirler (3308 sayılı Çıraklık ve meslek eğitimi yasası, madde 30).