Türkiye'nin Akarsuları - Kızılırmak

Kızılırmak

Bütün çiğin Türkiye topraklarında olan en uzun akarsu. Uzunluğu 1.355 km'dir. Antik Çağda tuzlu akarsu anlamına gelen Halys adıyla anılırdı.

İç Anadolu Bölgesi'nin kuzeydoğusundaki Kızıldağ’ın (3.025 m) güney yamaçlarından doğar. Önce doğu-batı doğrultusunda akarak İmranlı kasabasından geçer; bu kesimde vadisi 1.500 m'den yüksektedir. İmranlı’nın batısında derin bir vadi içine gömülmeye başlar ve Türkkeşlik köyünü geçerek Sedille Boğazına girer. Daha sonra Zara Boğazını aşar; Zara kenti önünde yatak yüksekliği 1.500 m'nin altına iner., Zara'dan sonra bütünüyle jipsli bir arazide akmaya başlar. Zara Boğazında kuzeyden gelen Oyuklu Deresini, boğazdan çıkınca güneydoğudan gelen Acısu'yu, yöredeki jips karstı göllerinin en büyüğü olan Tödürge Gölünün (Demiryurt Gölü) güneyinden geçerken de bu gölün tuzlu sularını getiren gideğeni alır Hafik'in güneyinde yüksekliği 1.400 m'nin altına iner ve güneybatıya yönelir. Bu yöneliş, Kızılırmak’ın İç Anadolu’daki büyük büklümünün başlangıcıdır.

Kızılırmak, Zara ile Hafik arasında da iki boğazdan geçer; bunlar Tödürge ve Yarhi- sar boğazlarıdır. Hafik’in güneyinde akarsuya güneydoğudan katılan Acı Irmak jipsli araziden gelir. Sivas’a yaklaşırken kentin kuzeydoğusunda 100 m derinlikteki Sivas Boğazına giren ve kentin 2 km kadar güneyinden geçen Kızılırmak’a kuzeyden Meraküm Yaylasından gelen ve Sivas kentinden geçen Tavra Suyu, güneyden de Karasu ve Ulaş Suyu olarak da bilinen Tecer Suyu karışır. Sivas yakınında Eğri-köprü ve Kesikköprü gibi tarihsel köprülerin altından geçen Kızılırmak Sivas’ın batısında güneyden Çerçi Deresini, kuzeyden de Cebir ve Kaim sularını alır. Bünyan yakınlarında terk ettiği jipsli araziden aldığı son kol, Akkışla yöresinden gelen Kestel Suyudur. Bünyan yakınlarından Gülşehir'e kadar volkanik bir arazide ilerler. Kayseri kentinin 30 km kadar yakınından geçerken bu yörenin sularını toplayan Karasu adıyla da anılan Sarımsaklı Çayını güneydoğudan alır. Bu 4cesimde eski Kayseri-Yozgat yolunun geçtiği Çökgöz Köprüsü ile eski Kayseri-Ankara yolunun geçtiği Tekgöz Köprüsü’nün altından geçer. Kayseri-Ankara demiryolu ile yeni karayolu köprüsü Kızılırmak’ı Beydeğirmeni istasyonu yakınında aşar. Irmak yatağının yüksekliği ilk kez burada 1.000 m’nin altına iner.

Avanos’ta büklümünün en güney noktasına ulaşan Kızılırmak, doğrultusunu değiştirerek önce batıya, Gülşehir’den sonra kuzeybatıya yönelir. Bu kesimde granit, siyenit, kristalin şist ve mermer ağırlıklı eski bir kütle olan Kırşehir Masifine girer ve Kırşehir’in yaklaşık 17 km güneyinden geçer. Bu arada kuzeyden, Kırşehir kentinden geçerek gelen ve Kırşehir Kılıçözü Deresi olarak da bilinen Kırşehir Çayı kolunu alır. Daha sonra dar boğazlar içinde akmaya başlar; bu boğazlardan ikisinde kurulan Hirfanlı ve Kesikköprü barajlarında doğal akışı bir ölçüde kesintiye uğrar. Kesikköprü Barajı'ndan sonra güney-kuzey doğrultusunu alır ve Kaman-Balâ yolunun geçtiği Köprüköy Köprüsü’nün altından geçer. Daha kuzeyde küçük Kapulukaya Baraj Gölü yer alır. Kırıkkale kentinin batısından ilerleyerek kuzey yönünde akmaya devam eder. Yatağının yüksekliği Yahşihan istasyonunda 670 m’ye düşer.
Yahşihan ile Irmak istasyonları arasında Kayseri-Ankara, Irmak ile Kalecik’in Alibeyli köyü arasında da Ankara-Zonguldak demiryolu akarsu çığırını izler. Kalecik yakınlarında Anadolu’nun bir başka önemli jipsli alanına giren Kızılırmak önce kuzeydoğuya, Hamzalı köyü yakınında da doğuya yönelir. Bu kesimde önce kuzeybatıdan Acıçay’ı, daha sonra güneyden en büyük kolu Delice Irmağını alır. Salur köyü yakınında jipsli araziyi terk eder ve Kuzey Anadolu Dağlarını boğazlarla yarmaya başlar. Uzunluğu 25 km’yi bulan Salur-Dutludere Boğazına girdikten sonra, kısa bir süre güney-kuzey doğrultusunu izler ve yatağının yüksekliği 450 m’ye iner. Osmancık’ta 15. yüzyıl sonlarında yapılmış çok kemerli Koyun Baba Köprüsü’nün altından geçtikten sonra kuzeybatıya yönelir. Devrez Çayı kavşağında doğuya dar açılı bir dönüş yaparak Kargı Ovasının güneyinden geçer ve Ada Dağı kütlesinin çevresini dolaşır. Ada Dağının güneyinde ve kuzeyinde tektonik kırık hatlarına uyarak akar. Avlağı köyü yakınında kuzeydoğuya yönelir; Gökırmak kavşağından önce yaklaşık 10 km uzunluğundaki dar Kepez Boğazına girer. Durağan yakınındaki Gökırmak kavşağında keskin bir dirsek oluşturarak güneydoğuya döner. Daha sonra gene doğuya ve kuzeydoğuya doğru akar. Bu sırada şistlerden oluşan başkalaşmış bir kütle içinde açtığı bir yarma vadi olan Şahinkaya Boğazına girer. Kepez Boğazından daha kısa olan Şahinkaya yarma vadisi, hiçbir yolun izleyemeyeceği kadar dar ve görkemlidir. Kızılırmak’ın çığırındaki son boğaz olan küçük Asar Boğazını geçerek Bafra Ovasına açıldığı kesimde Altmkaya ve Derbent barajları yapılmıştır.

Bafra Ovası, eski ve yeni alüvyonlardan oluşmuş bir delta ovasıdır. Kızılırmak bu ovada Bafra kentinin batısından geçerek Bafra Burnunda Karadeniz’e ulaşır. Ovanın deniz kenarlarında balıkçılık bakımından önem taşıyan birçok kıyı gölü vardır. Bunlardan en önemlisi Balık Gölüdür. Kızılırmak Deltasının bir başka ilginç yönü, yüksekliği 7-8 m’ye varan kıyı kumullarıdır. Yağmur ve kar sularıyla beslenen Kızılırmak’ın rejimi düzensizdir. Temmuz sonu ile ağustosta çok düşük olan su düzeyi, buharlaşmanın azalması ve sonbahar yağmurlarının başlamasıyla eylül-aralık arasında biraz yükselir. Ocakta gene azalan sular şubatta kabarmaya başlar ve nisanda en yüksek düzeye ulaşır. Mayısta da yüksek olan su düzeyi hazirandan başlayarak düşer. Kızılırmak’ın aşağı çığırındaki ölçüm istasyonunun verilerine göre ırmağın ortalama debisi 184 mYsn’dir. Gözlem süresi içinde 1.673 mV sn’ye çıkan ve 18,4 mVsn’ye kadar inen debiler de ölçülmüştür.

Eskiden bazı kesimlerinden suyolu ulaşımında yararlanılan Kızılırmak’ın aşağı çığırında Vezirköprü’nün kuzeyi ve Bafra arasında teknelerle özellikle kereste taşımacılığı yapılırdı.