Töre Nedir?

Töre

, Türk kabile toplumunun gelenek ve göreneklerinin bütünü; dar anlamda yazıya geçmemiş toplumsal davranış kuralları.

Eski Türk dillerinde “törü” ve “törö” gibi biçimlerine de rastlanan “töre” sözcüğünün, eski totemci inanç ve örgütlenmeleri belirten ve bugünkü Altay-Yenisey şamanist Türklerinde olduğu gibi köken anlamına gelen “töz” sözcüğüyle aynı köke dayandığı sanılmaktadır. Altaylılarda her kabilenin bir “aru töz”ü vardır; bu çoğunlukla büyük ata sayılan dağın, hayvanın ya da efsanevi kişinin ya da bir şamanın (kam) adını taşır. Gene Altaylılarda “töre” sözcüğü kavim, belirli bir soya bağlı topluluk; “töremek” sözcüğü ise yaratılmak, bir kandaşlıktan gelmek anlamını taşır. Teleüt ve başka lehçelerde “töröl” sözcüğü kabile, akraba, köken; Uygur ve Çağatay lehçeleri ile öteki lehçelerde “tür” sözcüğü cins, giyim, renk; Yakutçada da “törüt” sözcüğü doğurmak, köken gibi anlamlar taşır.

Töre kavramının doğuşunda Türklerin en eski toplumsal örgütlenme biçimi olan ana- erkilliğin ve anasoyluluğun izleri belirgindir. Ama çobanlık ve fetih-yağma ekonomisi çerçevesinde kabilelerin büyüyüp güçlenmesi, katmanlaşması ve federasyonlar oluşturmaya yönelmesi sonucunda “töre” sözcüğü de “el” ya da “il” ve “han” ya da “kağan” sözcükleriyle birlikte, onları bütünleyecek biçimde kullanılmaya başlamıştır. Göktürk yazıtlarında “el” ve “töre”nin bırakılmasıyla tutsaklığa düşülmesinin öyküsü anlatılır. Kandaş toplum düzeninde yönetimin siyasallaşması zamanla kağanların töreyi düzenleme çabasıyla sonuçlanacaktır. Uygurların Manici inanç sisteminde “töre” sözcüğü artık kural anlamında kullanılır; Budacı inanç sistemlerinde de bu anlamla karşılaşılır.

Orhun Yazıtları’nda “törü” gene gelenek, örgütlenme düzeni ve yazısız yasa anlamlarında kullanılır, ama kavramın kökenini belirten “türemek” sözcüğüne de rastlanır. Bu yazıtlardaki “törün” sözcüğü ise günümüz Türkçesindeki tören anlamını taşır. Türkçedeki “töre”nin Moğolcada aldığı “töre/döre” biçiminin zamanla devlet örgütlenmesinin etkisiyle siyasal bir terime dönüşerek bu yeni anlamıyla çeşitli evrelerde Türkçeyi etkilediği anlaşılmaktadır.

Kutadgu Bilig'de “töre” sözcüğü yasa ve düzen anlamında çok sık geçerse de sözcüğün “tör” biçimindeki kökü de gene kutlu yer, mekânın başköşesi gibi anlamlarda kullanılır. Çağataycada “töre” geniş anlamda gelenek ve yasayı, dar anlamda ise Cengiz Han yasasını belirtir. İslama geçiş sürecinde yer yer ve bir süre için “töre” İslam şeriatını adlandırmak amacıyla da kullanılmıştır. Anadolu Selçuklu toplumunda ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde “töre” teriminin kullanımında hem Oğuz-Türkmen geleneğinin, hem de Moğol- İlhanlı kullanımının etkisi vardır. Günümüzde Anadolu’da “töre” sözcüğünün Türk gelenek ve göreneklerini belirtmek amacıyla kullanılması ise temelde Oğuz geleneğinden kaynaklanır. Sözcük “töre” ve “törö” biçimlerinde günümüzde Kuzeydoğu Asya dil gruplarında, gene “töre” ve “döre” biçimlerinde ise Güneydoğu Asya dil gruplarında yaşamaktadır.

Töre Romanı

, bir toplumdaki töreleri, değer yargılarını ve ahlak anlayışını ayrıntılı gözlemlerle yansıtan roman.

Bu romanlarda öyküye yön veren, toplumsal kural ve uzlaşımlardır. Kişiler de belirli toplumsal ölçütlere ya da ideal davranış kalıplarına uyup uymadıklarına ya da ne ölçüde uyduklarına bakılarak birbirinden ayrılır. Bazı töre romanları toplumun yalnızca sınırlı bir kesimini ele alır. Örneğin Jane Austen’ın romanları, temel insani tutkuları ya da geniş çaplı toplumsal ve siyasal sorunları göz ardı ederek 19. yüzyılda İngiltere’deki toprak sahiplerinin aile ilişkileri üzerinde yoğunlaşır. Balzac ise romanlarında Paris ve taşradaki yaşam ya da özel ve kamusal yaşam gibi çok çeşitli alanları ele alarak 19. yüzyıl toplumunu bütün karmaşıklığıyla yansıtır.
19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyılda töre romanının en iyi örneklerini Henry James, Evelyn Waugh, Edith Wharton ve John Marquand vermiştir.