PARTİ a. (fr. partie).
1. Bir bütünün parçası; kısım: Gönderdiğiniz malın ilk partisi geldi. Kitapları iki partiye ayırdık.
2. Oyunculardan ya da ekiplerden birinin kazanması ya da kaybetmesi için oynanması gereken vuruşların ya da yapması gereken sayıların tümü: Bir satranç partisi yapmak.
3. Kimi oyunlarda el, bir kez, bir defa: ilk partiyi o aldı, İkinciyi ben.
4. Dans edilen, içki içilen, yemek yenilen toplantı; küçük danslı toplantı: Arkadaşlarının evine partiye gitmek.
5. Çok ucuza elde edilen şey; kelepir, vurgun: İyi bir parti yakalamak.
6. Parti çevirmek. tavla, kâğıt oyunları vb. sözkonusuysa, bir kez oynamak. || Parti malı, ucuz, kelepir mal. || Parti vermek, eğlenme ya da bir şeyi kutlama amacıyla arkadaşlarını bir araya toplamak. || Partiyi kaybetmek, elde etmeye çalıştığı bir kazancı ya da olanağı başkasına kaptırmak; başkasıyla yarışıp çekiştiği bir konuda yenilgiye uğramak. || Partiyi vurmak, bir iş ya da girişimden büyük kazanç sağlamak: Onlar asıl tütün işinde partiyi vurdular.
—İşi. ikt. Parti halinde üretim, parça halinde üretimle seri halinde sürekli üretim arasında yer alan üretim biçimi.
—Müz. Bir ses ya da çalgı topluluğu için yazılmış bir yapıtta, bir şarkıcı ya da şarkıcı grubu, bir çalgı ya da çalgı grubu tarafından seslendirilen kbnsertan öğe (örn. tenor partisi, ikinci keman partisi). [Partilerin tümü partisyonu oluşturur.] (PARTİSYON.)
—Orm. san. Yüzdürülerek nakledilen tomruklardan bir arada bağlı olan küme.
—Oy. Bazı oyunların bir defalığı, oyunun tüm gereklerini içeren bir oyun: Bir parti iskambil oynamak. || Partiyi almak, oyunun o defalığını kazanmak. || Partiyi vermek ya da kaybetmek, oyunun o defalığını kazanamamak, kaybetmek.
—Tic. Parti halinde satış, bazı mal çeşitlerini alıcılara toplu bir biçimde sunarak bunların sürümlerini hızlandırmayı amaçlayan ticaret tekniği.
PARTİ a. (fr parti) Belirli bir siyasal programı uygulamak amacıyla bir araya gelen kişilerin kurduğu örgüt, kuruluş: Muhafazakâr parti, sosyalist parti. İktidar partisi, muhalefet.partileri. (Bk. ansikl. böl.)
—Siyas. bil. Egemen parti, çok partili sistemde oyların mutlak çoğunluğuna sahip olmasa bile, elde ettiği oy oranlarıyla uzun süre öteki partileri çok geride bırakarak iktidarı elinde tutan siyasal parti (örneğin, Hindistan'da Kongre partisi). j| Tek parti, bir ülkedeki siyasal faaliyetleri ve iktidarı yasa zoruyla ya da fiilen kendi tekelinde bulunduran parti. (Tek parti, içinde yer aldığı sisteme bağlı olarak, kendi meşruluğunu değişik biçimlerde savunur: bir halk demokrasisinde proletarya diktatörlüğünün aracı ya da sınıfların ortadan kalkmış oluşunun göstergesi, faşist bir rejimde devletin sınırsız gücü ve kişisel iktidarın kaldıracı, Üçüncü dünya ülkelerinde de ulusal birliğin ve ekonomik kalkınmanın aracı olabilir.)
—ANSİKL. Siyas. bil. Maurice Duverger, kitle partileri ve kadro partileri karşılaştırmasına dayanan bir tipleme önerir. Ayrıca partiler, katı (adamakıllı hiyerarşik ve disiplinli, özellikle seçilenlerin oy disiplinine bağlı oldukları partiler) ve esnek ya da gevşek (zayıf yapılı ve seçilenlerin oy tercihlerinde serbest bırakıldığı partiler) olmak üzere de ayrılır. Partilerin sayısı ülkeden ülkeye değişebileceği gibi (tek partililik, iki, üç ya da çok partililik), konumları da farklılık gösterebilir: tek parti, egemen parti, çoğunluk partisi vb.
• Siyasal partilerin mali kaynakları. Bu sa run siyasal yaşamda ahlak ilkelerinin ve fırsat eşitliğinin sağlanması açısından gündeme girmiştir Seçim harcamalarının artan maliyeti, öz kaynakların zayıflığı ve gizli mali yardımların tehlikesi göz önünde bulundurularak çeşitli yöntemler denenmiştir: bütçelerin açıklanması ve yayımlanması (Japonya, Almanya, ABD, Büyük Britanya), harcama tavanı konması (Büyük Britanya'da 1978 tarihli Representation of the People Act [Halkın temsili yasası]), bağışların sınırlanması (ABD'de 1971 tarihli Election Campaign Act [Seçim kampanyaları yasası]), seçmen başına götürü miktarda para yardımı (Almanya, 22 temmuz 1969 tarihli yasa), doğrudan (İtalya, Finlandiya) ya da dolaylı ödenek ya aidat sistemi (örneğin, İsveç'te basın aracılığıyla).
• Türkiye’de siyasal partiler. Siyasal partilere ilişkin başlıca kurallar Anayasada ve Siyasi partiler kanunu'nda yer alır Anayasa’ya göre siyasal partiler, demokratik siyasal hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. Siyasal partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri içinde çalışmalarını sürdürürler. Siyasal partilerin tüzük ve programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne insan haklarına, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz. Sınıf ve zümre egemenliğini veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayan siyasal partiler kurulamaz (md. 68). Siyasal partilerin parti içi çalışmaları ve kararları demokrasi kurallarına aykırı olamaz. Cumhuriyet başsavcılığı, kurulan partilerin tüzük ve programlarının ve kurucularının hukuki durumlarının Anayasa ve yasa hükümlerine uygunluğunu, kuruluşlarından sonra izler ve öncelikle denetler. Siyasal partilerin kapatılması, Cumhuriyet, başsavcılığı'nın açacağı dava üzerine, Anayasa mahkemesi’nce karara bağlanır (md. 69).
Siyasal partilere ilişkin daha ayrıntılı düzenlemeler, 22 nisan 1983 tarih ve 2820 sayılı Siyasi partiler kanunu'nda yer alır. Bu yasaya göre siyasal partiler, milletvekili seçilme yeterliğine sahip en az otuz türk yurttaşı tarafından kurulur (md. 8). Yasada belirtilen belgelerin içişleri bakanlığına verilmesiyle tüzel kişilik kazanır. Siyasal partiler, Anayasa ve yasalar çerçevesinde önceden izin almaksızın serbestçe kurulur (md. 5). Kural olarak yirmi bir yaşını dolduran, medeni ve siyasal haklan kullanma ehliyetine sahip olan her türk yurttaşı siyasal parti üyesi olabilir. (Parti üyesi olamayacak kişiler yasada gösterilmiştir.) Siyasal partilerin genel merkez örgütü büyük kongre, genel başkan, merkez karar, yönetim ve icra organıyla disiplin kurulundan oluşur. Parti genel başkanı büyük kongrede gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğuyla seçilir. Partiyi temsil yetkisi genel başkana aittir (md. 15).
Partilerin il ve ilçelerde de örgütleri vardır. Siyasal partilerin il örgütü il kongresi, il başkanı, il yönetim kurulu ve disiplin kurulundan oluşur. İlçe örgütü ise ilçe kongresi, ilçe başkanı, ilçe yönetim kurulu ve belde örgütlerinden meydana gelir. Bir ilçede örgütlenme, ilçedeki beldelerin en az yarısında örgüt kurmayı gerektirir. Belde sayısı 3'ten azsa, sadece birinde örgüt kurmak yeterlidir (md. 20)
Siyasal partilerin seçimlere katılabilmesi için illerin en az yarısında örgüt kurmuş olması ve büyük kongresini yapmış olması ya da TBMM'de grubu bulunması şarttır. Bir ilde örgütlenme merkez ilçe dahil o ilin ilçelerinin en az üçte birinde örgüt kurmayı gerektirir (md. 36). En az yirmi milletvekili olan siyasal partiler TBMM'de grup kurabilirler (md. 22).
Siyasal partiler milletvekilliği genel ve ara seçimlerinde, adaylık için başvuran ve adaylığı uygun bulunanlar arasından, adayların saptanmasını serbest, eşit, gizli oy açık tasnif kuralları içinde, tüzüklerinde belirleyecekleri usul ve esaslardan herhangi biri veya birkaçı ile yapabilirler (mad. 37).
Siyasal partilerin disiplin kurulları tarafından verilebilecek cezalar uyarma, kınama, partiden ya da gruptan geçici veya kesin olarak çıkarma cezalarıdır.
Siyasal partilerin başlıca gelir kaynakları şunlardır:
1. parti üyelerinden alınacak giriş aidatı ile üyelik aidatı;
2. partili milletvekillerinden alınacak milletvekilliği aidatı;
3. milletvekili, belediye başkanlığı, belediye meclis üyeliği ve il genel meclis üyeliği aday adaylarından alınacak özel aidat;
4. devletçe yapılan yardımlar;
5. bağışlar vb. (md. 61).
Kaynak: Büyük Larousse
Parti Nedir?
